I. ve II. Göktürk Devleti

Ortaçağda Müslümanlıktan önce kurulan Türk Devletlerinin en büyüdür.  Bu devleti-kuran Oğuzlar; Göktürk imparatorluğu kuruluncaya kadar kendilerini gösterememişler ve silik bir hayat yaşamışlar. Önce Ergenekon'da sonra Altay dağları bölgesine yerleşmişler. Devlet kurulmadan önce demircilikle uğraşmışlardı. 535 yılında iyice güçlenmişlerdi. Avar hâkimiyetindeki Töleslerin ayaklanmasını,  Avar Hükümdarının isteği üzerine bastıran Bumin, bunun karşılığında kızını kendisine eş olarak ister. İsteği kabul olmayınca ayaklanarak Avarları yenerek merkezi Ötüken olmak üzere 552 'de I. Göktür Devletini kurdu. Böylece; Orta Asya'da pek çok devlet kuran Türkler Tarihte ilk kez milli adımızla söylenen Göktür İmparatorluğu Devleti’ni Kurmuşlar.  I. Göktürk devletinin kurucusu  Bumin Handır. Bumin Kağan, kendisine büyük destek ve yardım eden kardeşi İstemi'yi Yabgu unvanıyla batı kanadına getirdi. Ve aynı yıl içinde öldü.

       Göktürkler; Çin, Akhun, Sasani ve Bizans ile mücadele etmişlerdir.

Bumin’den sonra yerine önce Ko-lo; daha sonra da Mukan geçti. Mukan Kağan döneminde Göktürk devleti en parlak dönemini yaşadı. Bu dönemde Avar devletine son verildi, Kitanlar ve Kırgızlar egemenlik altına alındı. En büyük düşmanları Çinlilerdi ve Çinlilere Göktürklerin üstülüğünü kabul ettirildi.

Mukan Kağan devletin geleceğini güvence altına almak için kızını Çin imparatoru ile evlendirdi. Ancak sonraki dönemlerde Türk kağanlarının Çinli prenslerle evlenmesi Çinlilerin kışkırtması nedeniyle ülkede iç karışıklıklar çıktı.

İstemi Yabgu, İpek Yolu’nun denetimini eline geçirmek için Sasanilerle anlaşarak Akhun devletine saldırarak bu devletin topraklarını aralarında paylaştılar (557). Sasanilerin İpek yolu üzerinde hakimiyet kurmak istemeleri üzerine bu defa da Bizans ile anlaşarak Sasanilere saldırdılar. Sasanilerin bu savaşta yıpranarak zayıflamaları nedeniyle bir süre sonra Müslüman Arapların saldırması sonucu yıkılarak bu topraklar Müslümanların eline geçti.

Mukan Kağan ve İstemi Yabgu'nun ölümü üzerine Göktürkler zayıflamış ve Çin entrikalarıyla da 582 yılında Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır. İstemi yabgunun ölümü üzerine yerine geçen oğlu Tardu doğu kanadıyla anlaşamayınca ülkede taht kavgaları başladı ve ülke ikiye bölündü (582)

Doğu Göktürkler 630, Batı Göktürkler de 659 da Çin hâkimiyetine girerek devletlerini ve bağımsızlıklarını kaybetmişlerdir. 

Bilgi Notu: 476 Ostragotlar İstanbul’u kuşattı 477 Budizm Çinin Resmi dini haline geldi 571 Hz. Muhammed (s.a.v.) Mekke'de doğdu 582 Göktürk Devleti doğu ve Batı Göktürk devleti olarak ikiye ayrıldı 590 Avarlar Romanya’da devlet kurdu 595 Hindistan’da ondalık sistemi icat edildi 609 Sasaniler İstanbul’u kuşattı 610 Hz. Muhammed (s.a.v.) 'e ilk vahiy indi        Sasaniler İstanbul'u kuşattı 619 Avarlar Sasanilerle birlikte İstanbul”u kuşattı 630 Büyük Bulgar krallığı kuruldu 639 Hz. Ömer komutasındaki ordular Kazakistan'ı ele geçirdi 645 Budizm Tibet'te yayıldı 657 İslam devletinin başkenti Medine’den Kufe’ye  taşındı 659 Batı Göktürk Devleti Çin egemenliğine girdi 666 Emeviler İstanbul’u kuşattı 692 Kudüs'te mescidi aksa camii tamamlandı 694 Emevi halifesi I.Aabdülmelik tarafından ilk İslam parası bastırıldı 699 Göktürk Devleti Türgişleri egemenliği altına aldı

 

 II. GÖKTÜR DEVLETİ (KUTLUK DEVLETİ)

(682-744)

Kutluk Kağan (İlteriş)

Kapgan Kağan

Bilge ve Kültigin

681 yılına kadar Çin egemenliğinde yaşayan Doğu Göktür Devleti, Kutluk zamanında isyan   ederek Çinlileri yenilgiye uğrattı ve II. Göktür devletini (Kutluk Devleti) kurdu. Uygurları ve Kırgızları egemenliğine aldı. 682 yılında Ötüken'i ele geçiren Kutluk "İlteriş" unvanım aldı. 692 yılında ölünce yerine Kapgan onun da ölümü üzerine taht kavgaları ile devlet sarsıldı. Bilge ve Kül Tigin kardeşler Kapagan'ın yerine geçen oğlu İnal'ı bir ihtilal ile ortadan kaldırarak tahtı ele geçirdiler. Kül Tigin’in isteği üzerine Bilge kağan olmuştur. Kül Tigin ise Ordu komutanı olmuştur. Vezir Tonyukuk eski danışmanlık görevini yürütmüştür.

Göktürkler devleti en parlak dönemini Bilge Kağan zamanında yaşadı.

 Her üç dönemde Tonyukuk vezirlik görevini yapmıştır. 725'te Tonyukuk, 731'de Kül Tigin ve 735'te Bilge Kağanın ölümüyle iç karışıklıklar çıkmıştır. Basmiller, Karluklar ve Uygurlar birleşerek Göktürkleri yıkmışlardır. Göktürklerin yerine Uygurlar sahneye çıkmışlar ve aynı topraklara hâkim olmuşlardır.

Bu dönemde ilk kez Türkler hem tarihlerini hem de sosyal yaşamlarını dile getiren zengin Yazılı Abideler bırakmışlar. Bunlar Türk Dilinin ve tarihinin geçmişini bize tanıtmakta yardımcı olmaktadır.  

Not: Orhun Kitabeleri II. Göktürk Devleti döneminde; Vezir Tonyukuk (725), Kül Tigin (732), Bilge Kağan (735)  adına dikilmiştir.

Özellikleri:

Yuluğ Tigin tarafindan yazılmıştır.

1893 yılında Danimarkalı W. Thamson tarafından okunmuştur.

Türk- tarihine; ait ilk yazılı belgelerdir.

Türklerde sosyal devlet anlayışının ipuçlarını vermesi bakımından önemlidir.

 

Gök Türklerin Türk tarihindeki Önemi