Osmanlılarda Eğitim Anlayışı
Osmanlılarda Eğitim Anlayışı
Osmanlılarda eğitim;
I. Klasik Dönem
II. Tanzimat Dönemi
Osmanlılarda bütün eğitim kurumları şeyhülislama bağlıydı. Tanzimat’tan sonra okulların şeyhülislama bağlılığı sona erdi.
Kuruluş Döneminde okuma yazma hak için zorunlu bir ihtiyaç değildi. İnsanlar kendileri için gerekli bilgileri bulunduğu bölgede yaşayarak öğrenmek durumundaydılar. Bu anlayışla kişiler, kendine yetecek kadar bilgi ve beceri edinecek, okuma yazmayla temel dini bilgileri öğrenecekti. her insanı kendisine yetecek kadar bilgilendirmek Osmanlı eğitiminin ilk hedefiydi.
Osmanlı Devleti’nin eğitim anlayışı:ideal insan tipini yetiştirme temeline dayanmaktaydı.
Hedeflenen insan;itaatkâr, vatanını seven, dindar, sevecen ve vefakârolmalıydı.
Osmanlı eğitim faaliyetleri:
1. Düzenli eğitim kurumları (Enderun), buna biz bugün örgün eğitim kurumları diyoruz.
2. Sosyal kurumlarda verilen eğitim, buna biz bugün yaygın eğitim kurumları diyoruz
Osmanlılarda Örgün Eğitim Kurumları:
1. Sıbyan (Mahalle Mektebi)
2. Medreseler
3. Saray Eğitimi
4. Asker Eğitimi
Yaygın Eğitim Kurumları
1. Esnaf eğitimi
2 Halk eğitimi
İlköğretim: Sıbyan
Eğitimin ilk basamağı Sıbyan (mahalle) mektebi idi. Her cami yanında bir sıbyan mektebi bulunurdu. Bu mekteplerde eğitim; kız, erkek ve karma olarak farklı binalarda yapılmaktaydı ve ücretsizdi. Sıbyan mektepleri Medreselere başlangıç oluştururdu.
Bu okulların giderleri; devlet adamları, varlıklı kimseler veya kurulan vakıflar tarafından sağlanırdı.
Okula kayıt-kabul gibi herhangi bir işlem söz konusu değildi.
Okuma yazma bilen ve bu işi için uygun olan; imam, müezzin, kayyum vb. kişiler bu mekteplerde ders vermekteydi.
Bu okulların genel amacı: çocuğa okuma yazma ile İslâm dininin kaidelerini ve Kur’an-ı Kerim okumayı öğretmekti.
Bu babda; Kur’an talimi, bazı surelerin ezberletilmesi, temel ilmihâl bilgileri, tecvit, yazı yazma ve dört temel işlem öğrencilere öğretilmeye çalışılırdı.
Osmanlı Devletinde ilköğretim, İstanbul’da II. Mahmut döneminde zorunlu hale getirildi. Sıbyan mektepleri Tanzimat dönemine kadar görevlerini devam ettirdiler.
Tanzimat’ın ilanından sonra (1839) sıbyan mekteplerine dokunulmamadan, iptidai denilen yeni ilkokullar açılmaya başlandı.
1839’da kabul edilen Maarif-i Umumiye Nizamnamesine göre ilköğretim 12 yaşına kadar olan bütün çocuklar için zorunlu oldu.
Orta ve Yüksek Öğretim (Rüştiye):
Osmanlı Devleti’nde Orta ve yüksek öğretim kurumlarının temeli medrese teşkilatına dayanmaktaydı.
Osmanlılarda ilk medrese Orhan Bey tarafından İznik’te kurulmuştur. Daha sonra sayısı arttırılmıştır. Medreseye tayin edilen ilk müderris Davud-u Kayseri oldu.
Medreseler ile topluma ve devlete gerekli din, ilim ve eğitim hizmetleri yanında devlet idaresinde ihtiyaç duyulan idari (ilmiye, kalemiye) ve adli personelin yetiştirilmesi sağlanmıştı.
Osmanlı toplumunda müftü, kadı, defterdar, hekim, müderris, astronomlar, doktorlar, matematikçiler medreselerde yetişiyordu.
Medreselerde öğretim müderrisler tarafından yürütülürdü.
Medreselerde öğrencilerin bütün ihtiyaçları vakıflar tarafından karşılanıyordu.
Osmanlılardaki ilmiye sınıfını medrese eğitim görenler oluşturmaktaydı.
Medreselerde hem dini ilimler hem de pozitif ilimler okutulurdu.
Selçuklulardan Fatih Dönemine kadar Osmanlı medreselerinde eğitim, Nizamiye medreselerinin geleneğini devam ettirmiştir.
Medrese üç bölümden oluşurdu:
Hariç,
Dahil
Sahan
İlk yüksek düzeyde medrese Fatih zamanında açılan Sahn-ı Semanmedresesidir. Fatih’in açtığı Sahn-ı Seman ile Kanuni’nin açtığı Süleymaniye Medreseleri dönemin çok yönlü eğitim veren üniversiteleri konumundaydı.
Sahnı Seman medreseleri, kanuni’ye kadar tefsir, hadis, kelam, fıkıh, Arap dili ve Edebiyatını okutan birer ilahiyat fakültesi veya İslam akademisi seviyesindeydi.
Orta düzeydeki medrese öğrencilerine “softa”, yükseköğretim düzeyindeki öğrencilere de “danişmend” denirdi. Medreselerdeki müderrislerin yardımcılarına “muid” denirdi.
Osmanlı Medreseleri kuruluş döneminden Tanzimat’a kadar ülkenin bilim ve adalet hayatına önemli ölçüde yönetime hâkim olmuştur. Medreselerde önceleri matematik, felsefe (hikmet), astronomi gibi müspet bilimler de okutulmaktayken zamanla bu müspet bilimler çıkarılmıştır.
Müderrisler, Sahn düzeyindeki bir medreseyi bitirenlerden “mülazemet” denen ve esası sıra beklemeye dayanan bir sistemle atanırdı.
Tanzimat döneminde devletin açtığı bazı okullara gayrimüslim öğrenciler de alınmaya başlanmıştır. 1869 da çıkarılan Marif-i Umumiye Nizamnamesi ile azınlıkların özel okul açabileceği hükme bağlanmıştır. II. Meşrutiyet yıllarına gelindiğinde artık medreseler sadece din adamı yetiştiren kurumlar haline gelmişti.
Not: 1924 yılında çıkarılan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile medreseler kapatılmıştır.
XVII ve XVIII.yüz yılda, bırak fen ilimlerini oluşturmayı eskiden öğrenilmiş din ilimlerinin tefsiri bile yapılmamıştır.
Ne yazık ki; bu yüzyıllarda yapılan ıslahatlarda eğitim alanında yapmayı düşünen olmamıştır. Yalnız eğitimin ıslahını Katip Çelebi ve Koçi Bey düşünmüşler fakat bu da uygulamaya girmemiştir.
Bunların en önemlisi toplumun düşünce, ilim, kültür öncülüğü görevinin yeterince yapamamasıdır. Avrupa'da üniversiteler açılırken Osmanlıda Medreseler git gide önemini kayıp etmekte idi öğretim iyice bozulmuştu.
Saray Eğitimi: Enderun: Bunu daha önceki konularda işlemiştik.
Askeri Eğitim:
Osmanlı Kara ordusunun en önemli bölümünü kapıkulu ocakları ile tımarlı sipahiler oluşturmaktaydı. İlk kez I. Murat zamanında Gelibolu’da bir acemi oğlanlar ocağı açılmış sayıları zamanla artırılmıştı. Acemi oğlanlar ocağı askeri ve bedeni birer eğitim ocağı olmakla beraber, kısmen birer sanat okulu niteliği de taşımaktaydı.
Tımarlı sipahiler, gelirlerine göre belli sayıda “cebelü” denilen atlı askerleri toplar ve bunlara gerekli askeri eğitim verirdi.
Deniz kuvvetlerinin askerlerine “levent” denilirdi. Leventler Batı Anadolu’daki Türk gençlerinden seçilir, tersane ve gemilerde eğitilirlerdi.
Halk Eğitim:
Osmanlı Devletinde halk eğitiminin yapıldığı yerler; cami, mescit, cem evleri, yaren sohbetleri, sıra geceleri, sahaf, tekke ve zaviyeler, ulema evleri, kahvehaneler, Türk Ocaklarıdır.
Osmanlı toplumu ulaşım ve haberleşme imkânlarının sınırlı olması nedeniyle Tanzimat Dönemine kadar dışa kapalıydı. Toplumu oluşturan kişilerin çoğu doğdukları ve yaşadıkları bölgeden dışa çıkmadığından bigi ve becerilerini de çevrelerinden edinirlerdi.
Esnaf Eğitimi (Meslek Eğitim):
Osmanlı Devletinde mesleki eğitimin en yaygın şekilde verildiği yer önceleri ahilik teşkilatıyken sonradan lonca teşkilatlarıydı. Bu dönemde ahilik teşkilatının yerini loncalar almıştır. Esnaf teşkilatı olan loncalar aynı zamanda birer eğitim yeri olup, çeşitli dönemlerde birer sanat okulu olarak görev yaptılar.
Ahi teşkilatı mensuplarına mesleki, dini ve ahlaki eğitim vermekteydi. Esnaf olmak isteyenler küçük yaşta çırak (şakird) olarak işe başlardı. Gerekli eğitimi alançıraklar sınavla kalfalığa, en az üç yıllık kalfalıktan sonra yine sınavla ustalığa hak kazanırlardı. Ancak usta unvanı alanlar yeni bir iş açabilirlerdi.
Enderun denilen saray mektebinde yüksek düzeyde devlet memuru yetiştirilirdi. Okula devşirme usulü ile toplanan Hıristiyan çocukları ve Müslüman ailelerin çocukları alınırdı. Bu saray okulu ilk olarak II. Murat zamanında Edirne Sarayında açıldı. Bu okul İstanbul’un fethinden sonra Topkapı Sarayı’nda faaliyetlerine devam etti. 1833’te yeni düzenlemeler yapılan okul 1909’da kapatılmıştır.
Tanzimat Sonrası Osmanlı Eğitimi:
XIX. yy’da Osmanlı’da eğitim kurumları, Medreseler, askeri ve sivil okullar, azınlık ve yabancı okulları, Osmanlı vatandaşlarının açtığı okullar şeklindeydi.
Tanzimat Döneminde siyasi alanda olduğu gibi eğitim alanında da “Osmanlıcılık” ilkesi hayata geçirilmeye çalışılmıştır. Yeni okullar açılarak Müslüman ve gayrimüslim herkesin buralarda aydınlanıp Osmanlı vatandaşlığı bilincine erişmesi hedeflenmiştir.
-1835’te Mekteb-i Harbiye kuruldu.
-1845’te Harp okullarına öğrenci yetiştirmek amacıyla Askeri Liseler açılmıştır.
Tanzimat Dönemindeki bir diğer yenilik de “usul-i cedid” (yeni usul, yeni yöntem) dir. Buna göre eğitim öğretimde ders araç ve gereçleri konusunda yenileşme, özellikle öğretmenlerin geleneksel öğretim yöntemlerini bırakıp yeni ve etkili öğretim yöntemlerini uygulaması hedeflenmiştir.
Islahat Fermanı eğitim alanında yenileşmede önemli bir dönüm noktası oldu. 1857’de Maarif-i Umumiye Nezareti (Genel Eğitim Bakanlığı) kurularak Milli Eğitim Bakanlığının temeli atıldı.
1866’da çıkarılan Marif-i Umumiye Nizamnamesi eğitimi düzenleyen bir yasa idi. Bu yasayla eğitim uygulamaları sistemleştirildi. Eğitimde planlı düzene geçilerek ilköğretim zorunlu hale getirildi. İlk yüksek öğretim kurumu olan “Darülfünun”açıldı.
Yabancı ve Azınlık Okulları:
Osmanlı Devleti azınlıklara da okul açma izni vermiştir. Azınlık okulları Patrikhaneler ve Hahamhaneler aracılığı ile yönetildi. Yabancı ülkeler kapitülasyonlardan faydalanarak Osmanlı ülkesinde okullar açamaya başlamışlardır. Dini nitelik taşıyan bu okullar zamanla devlet okulları haline gelerek Osmanlı aleyhine çalışmalara başlamışlardır.
Osmanlı topraklarında açılan ilk yabancı okul 1583’te Fransızların açtığı okuldu (Saint-Benoit Okulu) olmuştur.
Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’ne göre;
1. İlköğretim:Sıbyan mekteplerinde düzenleme yapılarak okutulacak dersler, sınav sistemi, öğretmenlik şartları ve okulların inşası ve tamiri, öğretmen maaşları diğer masrafların nasıl karşılanacağı hükmü bağlanmıştır.
2. Yönetimi Maarif Nezaretine bağlı okullara “mekteb-i ipdidai” (ilkokul) denirken Evkaf Nezaretine bağlı okullara “sıbyan mektebi” denilmeye devam edilmiştir.
İpditai mektepler usul-i cedide göre eğitim yaparken sıbyan mektepleri eski sistem üzerine eğitimlerini sürdürdüler. 1876’da kabul edilen kanuni esasiye göre ilköğretim zorunlu hale getirilmiştir. II. Meşrutiyet Döneminin sonlarına doğru sıbyan mektepleri tamamen kapanarak yerlerini iptidai mekteplerine bırakmıştır. 1913’te rüştiyelerin ilköğretime dahil edilmesiyle bu mekteplerde eğitim 6 yıla çıkarılmıştır.
Rüştiyeler II. Mahmut dönemine kadar sıbyan mektepleri ile askeri okullar arasında bir öğretim kademesi bulunmuyordu. Özellikle askeri okullara öğrenci yetiştirmek amacıyla rüştiyeler açılmıştır. İlk rüştiyelerin olumlu sonuç vermesi üzerine bu tür okullar hızla yayıldı.
İdadiler:
Tanzimat Döneminin sonlarına doğru rüştiyelerin üzerinde ve yüksekokullara öğrenci yetiştiren bir okulun bulunmaması sorun oluşturmuştu. Bu amaçla 1868’de “Galatasaray Sultanisi” açılmıştı. Ancak vilayetlerde böyle bir okul yoktu. Hem bu ihtiyaç üzerine hem de bütün tabanın çocuklarının bir arada eğitim görebilmeleri ve Osmanlı birliğini sağlamak için idadilerin açılması fikri, 1869’ Maarif Nizamnames’yle gündeme geldi.
İdadilerin ülke çapında yaygınlaşmaları II. Abdülhamit Döneminde olmuştur. Tüm yedi yıllık idadiler 1910-1913 yılları arasında önce “sultani” daha sonra da “lise” adını aldılar.
Sultaniler:
Sultanilerin açılmasında Fransız eğitim kurumları model alınmış ve idadilerin üzerinde eğitim vermeleri hedeflenmiştir. 1908’den sonra yedi yıllık idadilerin adı “sultani”ye çevrildi. İlk kız idadisi 1911’de İstanbul’da açıldı. Bu okul 1915’de “Bezm-i Alem Sultanisi” adını almıştır.
Yüksek Öğretim: Darülfünun
Meslek Eğitim
Azınlık ve Yabancı okul
BİLİM ALANINDA OSMANLI DÖNEMİNDE YETİŞEN ÜNLÜ DÜŞÜNÜRLER
14. Yüzyılda:
Davud-ı Kayseri: Tercüme, Felsefe, Mantık
Molla Fenari: Tasavvuf ve mantık
15. Yüzyılda
Kadızade-i Rumi: Matematik, astronomi
Ali Kuşçu: Osmanlıda matematiğin kurucusu olarak bilinir
Sinan Paşa: Matematik
Akşemseddin: Tıp
Sabuncuoğlu Semseddin: Tıp
Altunizade: Tıp
Zembilli Ali Efendi: Hukuk
İbn-i Kemal: Din bilimleri
16. Yüzyılda:
Piri Reiz: Haritacılık ve Coğrafya
Eseri: Kitab-ı Bahriye
Seyit Ali Reis: Deniz coğrafyacısıdır
Eseri: Mirat’ül Memalik
Matrakçı Nasuh: Kara Coğrafyası, Matematik ve tarih alanında tanınmıştır
17. Yüzyılda:
XVII. yüzyılın en önemli ilim adamı Katip Çelebi'dir (1609-1675).
Tarih, coğrafya, denizcilik, maliye, hukuk alanında eserler vermiştir.
Başlıca eserleri şunlardır.
-Keşf-üz Zünnün: 15 bin ilmi eserin yazan ve konusu hakkında yazılmış bir bibliyografya eseridir.
-Cihannume: Coğrafyaya dair olan bu eser 1727' de kurulan ilk Türk matbaasında basıldı.
-Fezleke-i Osmani: Tarih Kitabıdır.
-Tuhfet-ul Kibar Fi Esfar'ül Biliar: Osmanlı -Venedik savaşlarını anlatır.
-Mizan'ul Hak Fi İhtiyar'al Ahlâk: Fen ilimlerinin faydasını anlatır.
-Düstur'ül amd Li islah'il Halel: Devletin ıslahat çalışmalarını anlatır.
- Evliya Çelebi: Bu yüzyılın bir diğer önemli Siması da Evliya Çelebi'dir. (1611-1684) Bu bir seyahat kitabıdır. Osmanlı devletleri merkez olmak üzere çeşitli devletlerin, coğrafi, gelenek, kültür yaşayış, tarih ve folklorunu anlatır.
Koçi Bey: Devletin içinde bulunduğu durumla ilgili rapor hazırlamış
18. Yüzyılda:
Hazarfen Ahmet Çelebi: Kanat takıp uçan ilk insandır.
Hasan Çelebi: Dünyada ilk defa roketli füze uçuşunu gerçekleştirmiştir.
İbrahim Müteferrika: İlk basım evini kurmuş
İbrahim Hakkı : Marifetname adlı eserinde coğrafya, matematik ve tıp ile ilgili konulara yer vermiştir.
XVIII. yüzyılda genel kültür alanında çok değerli eserler verilmiştir, içinde şarapçı Nedim'in de bulunduğu 25 kişilik bir ilim kurulu kuruldu. Aristo'nun fizik kitabı tekrar edilmiştir.
-Süleymaniye Tıp Medresesi açılmıştır.
Ömer Şifai: Tıp ve Kimyaya dair eserler vermiştir.
Abbas Vesim Efendi: veremin verem mikroplardan meydana geldiğim söylemiştir.
Humbaracı Ahmet Paşa ve Boron To Tot'un etkisiyle Hendansane ve Mühendishane adları ile matematik ve geometri okulları açılmıştır. Erzurumlu İbrahim Hakkı, her türlü ilimden bahseder.
19. Yüzyılda:
Ahmet Mithat Efendi: Tarih-i Hikmet
Ahmet Cevdet Paşa:
Tarih-i Cevdet,
Kısas-ı Enbiya
Mecelle (Hukuk)
-Ve yine Diğer ilim adamları; Sarı Abdullah Efendi, Müneccim Ahmet Dede, Hazar fen Hüseyin Efendi,
XVII. VE XVIII. YÜZYILDA TEKNİK;
Teknik buluşlar batıdan geri idi. Önemli teknik kuruluşlar Matbaanın açılması, kâğıt fabrikası, kumaş fabrikası yapımı, Gemicilik ve silah sanayide de çalışmalar olmuştur. 1725'te İstanbul'da bir çim fabrikası da kurulmuştur.
XVII yüzyılda mimarlık önceki yüzyılın devamı gibidir. XVIII. Yüzyılın ise bir ara Türk-Batı karması şeklinde eserler verilmişse de daha sonra Barok ve Rokoko tarzı denilen batı mimarlık tarzı benimsenmiştir. Devrin en dikkat çeken eseri Sultan Ahmet Çeşmesi’dir.
BAZI ÖNEMLİ TERİMLER
Avarız:Olağanüstü durumlarda alınan örfi bir vergidir (Deprem, savaş, sel)
Bedesten: Kapalı çarşı
Müderris: Öğretmen
Ayan: Bir memleketin bir yörenin ileri gelenleri
Bac Vergisi: Pazar yerlerinden ve ticari faaliyetlerden alınan vergi.
Dizdar: Kale komutanı
Berat: Herhangi bir göreve veya hizmete tayin ve maaş tahsisi unvan veya nişan verilmesi
Birun: Dış Saray
Cülus:Yeni hükümdarın tahta çıkışı
Darulfünun: 19. yy’da İstanbul Üniversitesi’ne verilen isim
Daruşşifa: Hastane
Derbent: Ticaret yollarını ve önemli stratejik noktaları koruyan asker
İdadi-Sultani: Lise
Rüştiye: Ortaokul
Sıbyan Mektebi: İlkokul (Mahalle Mektebi)
İptidaiye:Yeni usul ilkokul
Mekteb-i Mülkiye:1859’da kurulan bugünkü siyasal bilgiler fakültesi
Kaime: Kâğıt para
Kaptan-ı Derya: Donanma komutanı
Lala: Şehzadeleri eğiten kişi
Külliye: Cami ile birlikte kurulmuş medrese, imarethane, kitaplık, darüşşifa gibi çeşitli yapıların tümüne verilen isimdir.
Bac-ı Kırtıl: Hayvanlardan alınan vergi
Lonca: Esnaf teşkilatı
Müsadere:Osmanlılarda ölen veya görevden alınan devlet memurlarının mallarına el konulmasıdır.
Metruk Arazi:Terk edilmiş araziler olup sahibi belli değildir.
Malikhane: Devlet görevlilerine üstün hizmet karşılığı olarak verilen toprak
Mecelle:Osmanlılar zamanında ilk medeni kanun.
Nazır: Bakan
Narh: Temel tüketim mallarının tespiti
Sedaret Kedhudası: 19 yy’da İçişleri Bakanı
Reisülküttap: 19. yy’da Dışişleri Bakanı
Sanayi-i Nefise Mektebi:Osman Hamdi Bey’in kurduğu güzel sanatlar fakültesi
Sahn-ı Seman: Fatih’in yaptırdığı medrese
Sebil: Hayır için su dağıtılan yer.
Serdar-ı Ekrem: Vezir-i Azamın orduya başkomutanlık yaptığı zaman aldığı unvan
Şura-yı Devlet:Sayıştay.
Teb’a: Halk
Encümen-i Daniş:1881’de dil ve tarih alanında çalışmalar yapmak ve ders kitapları yazmak için kuruldu.
Ulufe: Yeniçerilere 3 ayda bir dağıtılan maaş
Tuğra:Padişah imzası
Voyvoda:Balkanlardaki valiler için kullanılan bir terim
Yeniçeri Ağası: Yeniçeri ocağının başkomutanı
Tereke: Ölen kişilere ait miras
Mutasarrıf:Tanzimat’tan sonra sancak beyliği kaldırılarak yerine tayin edilen memurlara verilen unvan.
Hatt-ı Hümayun:Padişahın el yazısı
Ferman: Padişahın resmi emri
Redif:Abdülaziz’in kurduğu askeri bir sınıf
Şadırvan:Etrafında bulunan çeşitli musluklardan ve fıskiyelerden su akan havuz tarzında kubbeli çeşme
Subaşı:Emniyet müdür
Mevat Arazi: Kıraç ve ölü arazilerdir, gelir getirmezler
Hat:Yazı
Hüsn-ü Hat: Güzel yazı
İhtisap Ağası:Loncaları kadı adına denetleyen kişi
Kethüda:Loncayı dışarıda temsil eder hükümetle ilişkileri görüşürdü.
Muhzır Ağa:İstanbul’da sivil kuralları çiğneyen yeniçeriler ve diğer askerler arasında düzeni sağlardı.
Kasr-ı Adl:Fatih’ten sonra padişahların divan toplantılarını dinledikleri penceredir.
Payitaht: Başkent
Şirket-i Hayriye: İlk açılan deniz şirketi (1847)
Ebniye-i Hassa Müdürlüğü:Mimarbaşlık
Kafes Sistemi:Şehzadelerin sancaklara çıkması yasaklanarak sarayda hapis hayatı yaşamaya başlamalarıdır. İlk defa I. Ahmet döneminde uygulanmaya başladı.
