Türk-İslam Devletlerinde Devlet Teşkilatı
Türk İslam Devletlerinde Devlet Teşkilatı ve Yönetim Anlayışı
1. TÜRK – İSLAM DEVLETLERİNDE DEVLET ANLAYIŞI
Orta Asya da kurulan ilk Türk-İslam devleti Karahanlılar dır. İlk Türk devletlerindeki anlayışlar Türk-İslam devletlerinde de devam etti.
Türk-İslam devletlerinde Devlet anlayışının dayandığı temel esaslar ;
a.Töre
b.İslam dini
c.Türk-Cihan egemenliği
d.Cihat anlayışı şeklindedir.
Ancak Türk-İslam devletlerinde din ve devlet işlerinin ayrıldığı "laiklik ilkesi" görülür.
İlk Müslüman Türk Devletlerinde Türk Cihan Hakimiyeti Anlayışı:
“Türk Cihan Hakimiyeti Ülküsü” İslâmiyet’in kabulü ile “Cihat” anlayışıyla birleşerek “İslamiyet’in dünyaya hakim olması” şekline dönüşmüştür.
İlk Türk devletlerindeki “kut” inanıcı İslamiyet’i kabul ettikten sonra İslami bir anlam kazanarak “Allah’ın takdiri veya nasibi” olarak yorumlanmıştır.
Kut’un belli bir hanedana verildiği düşüncesi aynen devam etmiştir.
Örneğin Timur, Oğuz Han soyundan gelmediği için han ya da sultan unvanı almayarak sadece “emir” unvanı almıştır.
Hükümdarın ölümü nedeniyle tahta kimin geçeceği hususiyetindeki kararı aile mensupları ve beyler karar verirken, bir zaman sonra devlet adamları etkili olmuştur.
Türklerin İslâm dünyasına hâkim olması İslâm devlet hukukunda da bir takım değişikliğe neden oldu. Emeviler ve Abbasiler döneminde halifeler, hem siyasi hem de dini işleri idare ederdi. Büyük Selçuklulara kadar İslâm Dini’ni kabul eden devletlerin hükümdarları halifenin yüksek otoritesini tanımaktaydılar. Bu kural 1058 tarihinde Abbasi Halifesi temsil ettiği siyasi otoriteyi bir törenle Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey’e devretti. Böylece İslâm tarihinde ilk defa resmen dini ve siyasi otorite birbirinden ayrıldı.
2. TÜRK- İSLAM DEVLETLERİNDE MERKEZ TEŞKİLATI:
Türk-İslâm devletlerinde merkezi yönetim;
-hükümdar
-saray ve
-hükümet’ten oluşmuştur.
Hükümdarda aranan özellikler:
Halk başlıca hükümdarlarında aşağıdaki özelliklerin olmasına dikkat etmişlerdir. Yani aşağıdaki özellikleri aramışlardır.
-Cesur, kahraman, akıllı, bilgili,
-halkı refah içinde yaşatan,
-hukuk yoluyla halkı adil idare edip birlik ve diriliği sağlayan,
-devleti emniyete alıp fetihler yapan,
-insan onurunu koruyan,
-halkına eşit davranan
Hükümdarın yetkileri:
Türk-İslâm devletlernde hükümdarın geniş yetkileri vardı, bunlar;
-Saray, hükümet, ordu ve adalet olmak üzere dört müessesenin de başı olarak yasama, yürütme, yargı yetkileri hükümdarın şahsında toplanmıştı.
-Sultanın belirli kurallar dahilinde bildirdiği emirler, kanun hükmünde olup herkes itaat etmek zorundaydı.
-Ordulara kumanda etmek, vezirleri ve yüksek memurları tayin etmek hükümdarın yetki ve görevleri arasındaydı.
-Divan-ı Mezalim’e başkanlık yapar ve zulme uğrayan halkın doğrudan kendisine ulaşmasını sağlardı.
Türk-İslâm Devletlerinde Hükümdarlık Sembolleri:
İlk Müslüman Türk Devletlerinde hükümdarlık sembolleri olarak aşağıdaki şekilde olmuştur.
-Hutbe okutmak
-Hilat giymek
-Para bastırmak
-Sancak
-Saltanat Çadırı
-Nevbet (bando)
-Tuğra
-Arma
-Taht
-Unvan alma
-“Sultan” Unvanını tarihte ilk defa Gazneli Mahmut kullanmıştır.
- Melikşah’tan itibaren hükümdarlar Sultan-ı Azam(büyük sultan) unvanını almaya başlamışlardır.
*Müslüman Türk Devletlerinde devlet yönetiminde üç önemli unsur çok etkiliydi. Bunlar;
a-Saray
b-Ordu
c-Hükümet
a. Saray:
Müslüman Türk Devletlerinde sarayda; hükümdar ve ailesinin oturduğu, devletin idare edildiği ve devlet adamları yetiştirildiği yere saray denir.
Saray; başlıca üç kısımlardan oluşurdu;
Harem ; hükümdar ve ailesinin oturduğu yere harem denirdi.
Selamlık; devletin idare edildiği merkeze selamlık denirdi.
Enderun; devlet memurlarının yetiştirildiği yere Enderun denir.
Karahanlılarda saraya; "kapu", Selçuklularda "dergah" veya bargah, Osmanlılar’da ise Babıali denmiştir.
Türk-İslam Devletlerinde saraydaki görevliler:
Türk- İslâm Devletlerinde sarayda hükümdarın resmi ve özel işlerinden sorumlu, doğrudan hükümdara bağlı birçok görevli bulunurdu. Güvenilir kişiler arasından seçilen bu kişiler çoğunlukla yüksek rütbeli subaylardan oluşmaktaydı.
Vezir-i azam: Sultanın yardımcısı
Hacip: Sarayda hükümdar ve Veziriazamdan sonra üçüncü yetkili kişidir. Bütün protokol işlerini düzenler ve güvenliğin sağlanmasından sorumluydu.
hares emiri: Devlete ve hükümdara karşı suç işleyenleri yakalayıp cezalandırır.
vekil-i hâss: Saraya ait bütün işlerle ilgilenir.
silahdâr: hükümdarın silahları ile ilgilenir.
abdâr: hükümdarın temizliği ile ilgilenir.
çaşnigir: hükümdarın yiyecekleri ile ilgilenir.
şarabdâr (idişçibaşı):Ziyafetlerde içecekler ile ilgilenir.
câmedâr: Hükümdar ve ailesinin elbiseleriyle ilgilenir.
candar: Sarayı korumakla yükümlüdür.
alemdâr: Savaşlarda bayrak ve sancağı taşır.
emir-i ahur(ilbaşı): Atların bakım ve terbiyesi ile ilgilenir.
hânsâlar(aşçı başı): Saray mutfağı ve hükümdarın sofrası ile ilgilenir.
emir-i şikâr: Hükümdarın av işlerini tertip ve tanzim eder.
İlk Müslüman Türk Devletlerinde devlet yönetiminde bulunan hacibin görev ve sorumlulukları:
Hacip:
Karahanlılar ve Selçuklularda hükümdar ve vezirden sonra protokol bakımından devlet yönetiminde üçüncü sırada yer alırdı. Karahanlılar “uluğ hacip” Selçuklular ise “büyük hacip” unvanını alan bu kişiler sarayın her türlü işlerinden sorumluydular. “Gulam Sistemi”ne göre sarayda yetişen yüksek rütbeli subaylar arasından belirlenen bu kişilerin görevleri;
-Hükümdar ile halk, hükümdar ile hükümet arasındaki ilişkileri düzenlemek
-Haksızlığa uğrayanları Divan-ı Mezalim’e çıkarmak
-Elçileri kabul ederek ilgilenmek
-Törenlerde ve toplu kabullerde protokolü düzenlemek
Hükümet:
Türk-İslam devletlerinde devlet yönetiminde hükümdardan sonra en etkili kişi olan vezir bütün memleket işlerinden sorumluydu. . Vezir hükümdar adına devleti yönetmekteydi. Vezirlerin tayini bizzat hükümdar tarafından yapılırdı. Bu nedenle vezirler icraat ve faaliyetlerinde doğrudan doğruya hükümdara karşı sorumluydu. Vezirlerin kendilerine ait divanları bulunur ve buna Divân’ül Vezâret (vezirlik divanı) adı verilirdir.
Vezirler bilgi ve kültür bakımından iyi yetişmiş kimseler arasından seçilirdi.
Karahanlılarda vezire; “yuğruş”, Gaznelilerde hâce-i buzurg, Selçuklularda Vezir-i Azam, Osmanlılarda Sadrazam denmiştir
Vezir:
Hükümdardan sonra devletin en yetkili kişisiydi. Hükümdarın sağ kolu gibiydi.
Türk-İslam devletlerinde devlet yönetiminde hükümdardan sonra en etkili kişi olan vezir bütün memleket işlerinden sorumluydu. Vezir hükümdar adına devleti yönetmekteydi. Vezirlerin tayini bizzat hükümdar tarafından yapılırdı. Bu nedenle vezirler icraat ve faaliyetlerinde doğrudan doğruya hükümdara karşı sorumluydu. Vezirlerin kendilerine ait divanları bulunur ve buna Divân’ül Vezâret (vezirlik divanı) adı verilirdir.
Vezirler bilgi ve kültür bakımından iyi yetişmiş kimseler arasından seçilirdi.
Karahanlılarda vezire; “yuğruş”, gaznelilerde “hâce-i buzurg, selçuklularda “vezir-i azam”, osmanlılarda “sadrazam” denmiştir.
Vezirlerin görev ve yetkileri:
-Divandan hükümdar gibi fetva çıkarabilir
-Tayin yapabilir
-Azledebilir (uzaklaştırma, görevden alma)
-Savaş zamanında hükümdarla birlikte savaşlara katılırlardı.
Türk İslâm Devletlerinde Divan:
Devlet meselelerinin görüşülerek karara bağlandığı yere divan denirdi. Hükümet meseleleri büyük divanda görüşülürdü.
Karahanlılarda buna; Divan-ı Ali, denirdi.
Divanın görevleri;
-Divana gelen davaları karara bağlamak
-Dış işlerle ilgili bürokratik işleri yürütmek
-Hükümdar ve devletin maliyesini düzenlemek
Karahanlılar’da Divanın Başlıca üyeleri
Divan-ı Ali: Bugünkü anlamda hükümet (bakanlar kurulu)’ tir.
Vezirin başkanlığında toplanmıştır.
Divan-ı Tuğra: İç ve dış yazışmaları yönetir
Divan-ı İstifa: Mali işlerle ilgilenir. Devletin gelir ve giderleri bu divanda tutulurdu.
Başında bulunan devlet adamına agıcı denilirdi.
Divan-ı Işraf: Mali ve idari işleri kontrol ve teftiş eden divandır Başında baş müşrif
bulunur.
Divan-ı Arız: Askeri işlerle ilgilenir, başında emir-i arız bulunurdu
Gaznelilerde başlıca divanın bölümleri:
Gaznelilerde divana; Divan-ı Vezaret, denmiştir.
Gaznelilerde Divan’ın üyeleri:
Divan-ı Vezaret: Mali ve genel yönetim işleriyle ilgilenir, bakanı vezirdir.
Divan-ı Risalet: Hükümdarın iç ve dış resmi yazışmalarını yapar. Başında sahib-i divan-ı risalet bulunur
Divan-ı İşraf: Devletin iç haberleşme ve gizli haber alma işleri ile ilginirdi. Başında müşrif bulunurdu
Divan-ı vekâlet: Hükümdar ve ailesine ait mali işlerle ilgilenir. Başında Vekli-i has bulunur.
Divan-ı Arız: Askeri işlerle ilgilenir, başında emir-i arız bulunurdu
Büyük Selçuklularında Divan:
Divan-ı Ali: Bugünkü anlamda hükümet (bakanlar kurulu)’ tir.
Vezirin başkanlığında toplanmıştır.
Divan-ı Tuğra: İç ve dış yazışmaları yönetir. Başında bulunan görevli tuğraidır.
Divan-ı İstifa: Mali işlerle ilgilenir. Devletin gelir ve giderleri bu divanda tutulurdu. Başında bulunan devlet adamına müstevfi denilirdi.
Divan-ı Işraf: Mali ve idari işleri kontrol ve teftiş eden divandır Başında baş müşrif bulunur.
Divan-ı Arız: Askeri işlerle ilgilenir, başında emir-i arız bulunurdu
AnadoluSelçuklularda divan:
Vezaret divanı: Devletin genel işlerinden sorumlu
divandır. Başkanı Vezir-i Azam’dır.
Pervane Divanı: Dirilik topraklarının dağıtıldığı divandır.
İşraf Divanı: Devlet kurumlarını denetleyen divandır.
Tuğra Divanı: İç ve dış yazışmalardan sorumlu divandır.
Arz Divanı: Savunma işlerinden sorumlu divandır.
İstifa Divanı: Maliye işlerinden sorumlu divandır.
Divan Başlıca Üyeleri
Naip: hükümdar vekili
Müstevfi: mali işlerdin sorumlusu
Pervaneci: Tımar dağıtımının ve toprak işlerinin sorumlusu
Emir-i dad: Adalet işlerinin sorumlusu
Kad’i Leşker: Askeri davların sorumlusu
Reis’ül Bahr(emir’ül Sevahil): Donanma sorumlusu
Türk- İslam Devletlerinde Taşra Teşkilatı:
Devleti, hanedan ailesinin ortak malı sayan eski Türk hâkimiyet anlayışı, Türk- İslam devletlerinde de geçerliliğini korumuştur. Bu sistem taşra sisteminde de uygulanmıştır.
Karahanlılar devleti doğu ve batı olarak ikili idareyi uygulamışlardır. Diğer Türk-İslam devletlerinde ise devleti yönetim bakımından “eyalet (vilayet)” ıdı ile idari bölgelere ayırarak yönetmeye çalışmışlardır. Buraları askerî valiler ya da hanedan üyeleri göndererek yönetmişlerdir.
Hanedan üyesi valiler idaresi altındaki bölgeleri özerk olarak yönetmişlerdir. Yani kendilerine has ayrı idari, askerî teşkilatlar oluşturup bu bölgeleri miras olarak bırakma hakkına sahiptiler.
Derebeylik veya feodalite sisteminin oluşumunu önlemek için hanedan soyundan olmayan valilerin sınır değişikliği sultanın fermanı ile mümkün olmuştur. Eyaletlerin önemli işleriyle ilgilenen memurlar; (güvenlik, idari ve adli işleri yürütmekle görevli memurlar) merkezden gönderilmiştir. Bu memurların görev ve yetki alanları birbirlerinden farklı kimselerden oluşmaktaydı. Türk-İslâm devletlerinde eyaletler kendi içinde; şehir, kasaba ve köylerden oluşmaktaydı.
Başlıca Taşrada görev yapan memurlardan bazıları;
Reis: merkez tarafından halkın içinden seçilen kişilerdi. Görevleri mülki amire yardımcı olmaktı.
Muhtesip: Belediye işlerini yürütmekteydi.
Amid: Şehirdeki mülki idareciye amid denirdi.
Berid: Gaznelilerde, gerek resmi görevlileri ve gerekse halkı ilgilendiren bütün konuları raporlar halinde başkente sunmakla görevli gizli istihbarat memuru.
Subaşı: Merkeze bağlı eyaletleri yönetmekle görevli vali
Şıhne: Selçuklularda eyaletleri yönetmekle görevli asker kökenli valiye “Şıhne” denirdi.
Melik: Haneden üyesinin eyaletleri yönetmekle görevlendirdiği valilere denir. Meliklerin yönetimindeki eyaletler özerk bir yönetim uygulanmaktaydı.
TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNDE O R D U
Türk- İslam devletlerinde ordunun başlıca özellikleri:
1. Dış tehditlere karış önlem almak amacıyla ve yeni yerlerin fethedilebilmesi için ordu daima savaşa hazır durumdaydı.
2. İlk Türk-İslâm devleti olan Karahanlılar hassa adı verilen çoğunluğu savaşta ele geçirilip Müslümanlaştırılan kişilerden oluşmuş bir ordu kurdular. Bu ordu Osmanlı Devleti’ndeki kapıkulu askerlerinin temelini oluşturmuştur.
3. Gazneliler başka milletlere mensup olan ve ücret alan askerlerden oluşan bir ordu kullanmışlardır. Bu durum devletin kısa ömürlü olmasına sebep olmuştur.
Karahanlılarda Ordunun Genel Özellikleri:
1. Türklerden oluşmuştur
2. İlk kez satın alınarak eğitilen gençlerden gulam askerleri (paralı asker) oluşturulmuştur.
3. Kullandıkları Silahlar: ok, yay, mızrak, kılıç, balta, hançer, topuz, tolga, zırh, kalkan vb. silahlar kullanmışlardır.
4. Ordu başlıca şu kısımlardan oluşmuştur:
Gulam Sistemi:
Çoğunlukla Türklerden oluşan bu askerler; genellikle; savaşlarda esir alınan çocuklar satın alınarak gulamhanelerde toplanır ve gulamhanelerde bu çocuklar küçük yaştan itibaren asker olarak yetiştirilirdi. Gulamhanelere çoğunlukla sarayda bulunur ve askeri konuların yanı sıra yönetim ve protokol kurallarıyla ilgili eğitim de verilirdi.
Gulamlar aldıkları eğitim sonucunda idari görevlere getirilirdi.
Gulamhanede yetişen gulamlar, sultanın özel muhafızı ve ordunun asıl vurucu kısmı olan hassa ordusunu oluşturdular. Bunlara Gulam Sarayı ( Saray Köleleri) de denmiştir. Bu askerler senede dört kez hazineden maaş almaktaydılar. Bu uygulama-Senede dört defa maaş alma- Karahanlılardan Osmanlılara kadar birçok Türk devletlerinde uygulanmıştır.
4. Ordu başlıca şu kısımlardan oluşmuştur:
Gulamlar: İki Kısımdan oluşur.
1. Saray Muhafızları:
• Saray ve hükümdarı korumakla görevli maaşlı askerledir
2. Hassa Ordusu:
• Hükümdara bağlı maaşlı askerlerdir.
• Ordunun asıl vurucu kısmını oluştururlar.
Eyalet Ordusu:
• Şehzade, valiler ve devlet adamlarına ait kuvvetlerdir.
• Savaş zamanında asıl orduya katılarak birleşirler.
Türkmenler:
• Çiğil, Yağma, Karluk vb. Türk topluluklarından oluşan birliklerdir.
Gaznelilerde Ordunun Genel Özellikleri:
1. Ordu çok uluslu bir yapıya sahiptir.
2. Gulamlar başlangıçta Türklerden oluşurken sonraları yabancı unsular da yer almıştır.
3. Savaşta düşmanın düzenini bozmak ve ağır silahlar taşımak amacıyla çok sayıda fil kullanılmıştır.
4. Ordunun büyük bir kısmı süvaridir.
5. Kullandıkları silahlar: ok, yay, gürz, kılıç, mızrak, askeri zırh, kalkan
6. Başlıca ordu 4 kısılmadan oluşmuştur:
1. Gulamlar; iki kısımdan oluşmuştur.
Gulaman-ı Saray;
-Sultanın özel muhafız ordusunu oluştururlar
-Yılda dört kez maaş alırlar
Hassa Ordusu:
-Ordunun asıl vurucu kısmıdır
-Ayaklanmaları bastırmakla görevlidirler
-Yılda dört kez maaş alırlardı.
2. Eyalet Ordusu:
-Karahanlı eyalet askerleri ile aynı özellikleri taşırlar
3. Ücretli Askerler:
-Kuzeyden gelen Oğuz, Karluk ve Yağma Türklerinden seçilirler.
-Ücretli Askeri sınıftır.
4. Gönüllüler:
-İslam Ülkelerinde sefer zamanlarında orduya katılan askerlerden oluşur
-Yalnız savaş ganimetlerinden pay alırlar.
Büyük Selçuklularda Ordu’nun Genel Özellikleri:
1. Gaznelilerin ordu sistemi örnek alınmıştır.
2. Orta Çağın en güçlü ordusu olup Osmanlılar başta olmak üzere birçok devlete örneklik etmişler
3. Kullandıkları Silahlar; diğer Türk-İslâm askerlerinden farklı olarak kargı, nacak, kamçı, tolga, arrede, mancınık, sapan, kement, kule, koç başı ve neft gibi silahları kullanmışlardır.
4. Seferlere seyyar hastane ve hamamlar götürmüşlerdir.
5. Orduda savaşan sınıf yanında yardımcı hizmet grubu da yer almıştır.
6. Ordu dört kısımdan oluşur. Bunlar;
1. Gulamlar: bunlar iki kısma ayrılır.
- Gulaman-ı Saray,
• Sultan ve sarayı korumakla görevlidirler
• Yılda dört kez maaş alırlar
• Süvarilerin yanında piyade askerler de bulunur.
- Hassa Ordusu:
• Ordunun savaşçı kısmını oluşturan süvari gruptur
• Türklerden seçilir.
• Başka işlerle uğraşmazlar
• Maaş yerine ikta gelirleri alırlar.
2. İkta Askerleri (Eyalet Askerleri) :
• İkta verilen melik, vali ve devlet adamlarının beslemek zorunda oldukları askerlerdir.
3. Türkmenler:
• Oğuz boylarına ait kuvvetlerdir.
• Başlangıçta ordunun temelini oluşturur.
• Daha sonra batı sınırlarına akıncı olarak yerleştirildiler.
4. Bağlı Devletlerin Askerleri:
• Bağlı devletlerin gerektiğinde gönderdiği askerlerdir.
Selçuklularda ayrıca;
Mancınıkcılar:
Neftçiler
Lağımcılar sınıfları da mevcuttu.
Anadolu Selçuklularında Ordunun Genel Özellikleri:
1. Askeri yapısı diğer kurumlarda olduğu gibi Büyük Selçuklu Devleti’nin etkisindedir.
2. Ordu altı kısımdan oluşmuştur.
Türkmenler: Uçlarda sınırları koruyanlardır. Daima savaşa hazır durumdaydılar.
İkta Ordusu: İkta topraklarının geliriyle oluşturulurdu.
Hassa Ordusu: Devşirme sistemi ile yetiştirilen maaşlı merkez ordusudur.
Yardımcı Kuvvetler: Bağlı beyliklerden savaş sırasında gönderilen kuvvetlerdir.
Ücretli Askerler: Savaş zamanı geçici olarak görev yaparlardı.
Donanma; güçlü bir donanma sahiptiler. Donanmanın başında Emirü’l Sevahil (Reis’ül Bahri) adlı görevli bunuyordu.
İkta (tımar):
Hz. Ömer döneminde; İran’ın Fethi ile İranlılardan öğrenilen bu uygulama ile ülke toprakları vergi gelirlerine göre bölümlere ayrılmıştı. Bu bölümlerin her birinin askeri ve sivil devlet görevlilerine hizmet karşılığında maaş olarak verilmesidir. Görevliler elde ettikleri gelirden maaşlarını aldıktan sonra kalan bölümü ile atlı asker beslerlerdi. “Sipahiyan” adı verilen bu askerler savaş zamanında orduya katılırlardı. Bu askerler Selçuklu ordusunun en büyük bölümünü meydana getirmiştir. Türkiye Selçuklularında devam eden bu uygulamaya Osmanlılarda “tımar” sistemi adı verilmiştir.
