XX. Yüzyıl Başlarında Dünya Tarihi: I. Dünya Savaşı sebep ve sonuçları, yapılan antlaşmalar üzerinde durulmuştur.

PDF SLAY    

1. ÜNİTE: XX. YÜZYIL BAŞLARINDA DÜNYA

      I. DÜNYA SAVAŞI (1914-1918)

    1914 yılında başlayıp 1918 yılına kadar süren   Birinci Dünya Savaşı, o tarihe kadar insanlığın görmediği  en büyük, en felaketli, en kanlı savaş olmuştur.

       1871 yılında Alman birliği kurulduğu zaman, Almanya sömürgesi olmayan güçlü bir Avrupa ülkesi idi. En büyük rakibi İngiltere’ydi. Fransa ile aralarında sömürgecilik rekabetinden ayrı olarak sınır sorunları da vardı. Almanlar; İtalya ile Avusturya arasındaki anlaşmazlığı çözerek (1883) üçlü Bağdaşma (ittifak) oluşturdular (Almanya, Avusturya-Macaristan, İtalya)

   Üçlü bağdaşmanın kurulması karşısında, Fransa ile Rusya arasında buna benzer bağdaşma gerçekleştir.1905 yılında Japonlar Rusları Mançurya’da yenilgiye uğratması, Almanların lehine dönüştü. Gelişmeleri dikkatle takip eden İngiltere en büyük rakibi karşısında yerini aldı ve 1907 yılında üçlü anlaşma (İtiliâf) grubunu kurdu (İngiltere, Fransa, Rusya)

    Temeli ekonomik rekabete ve sömürgeciliğe dayanan bu gruplar arasındaki gerginlik giderek arttı. 1914’te Avusturya velihatının bir Sırp milliyetçisi tarafından Saraybosna’da vurulması üzerine I. Dünya Savaşı başladı.

        Osmanlı Devleti, henüz Balkan yenilgisinin sıkıntıları içinde idi ve devlete hakim bulunan Enver Paşa, Osmanlı Devletini; bir oldu bitti karşısında bırakarak savaşa sürükledi. Osmanlı Devleti başlangıçta tarafsızlığını ilan etmişti, ancak olaylar Osmanlı Devleti’nin savaşın içine sürüklemişti. Akdeniz’de bulunan iki Alman savaş gemisi Goben ve Breslav, İngiliz donanmasının önünden kaçarak Çanakkale Boğazı önüne geldi. Daha sonra Osmanlı kara sularına girdi. Osmanlı Devleti bu gemilerin satın alındığını bildirdi. Gemilere Yavuz ve Midilli adları verildi.  Bir süre sonra bu gemiler Karadeniz’e açılarak Odessa ve Sivastopol adındaki Rus limanlarına ateş açtılar. Bu olay, Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşına girmesine sebep oldu. Bu durum karşısında Rusya, Fransa ve İngiltere; Osmanlı Devleti’ne savaş ilân ettiler. Başlangıçta Bağdaşma (İttifak) grubunda yer alan İtalya, bir süre tarafsız kaldıktan sonra, kendilerine vaat edilen Batı Anadolu’daki topraklara yerleşme hayaliyle Anlaşma (İtilaf) grubuna geçerek taraf değiştirdi. İtilâf Devletleri, İttifak devletlerini zor durumda bırakmak ve yeni cepheler açmak için Yunanistan ve Romanya’yı da yanlarına aldılar. Bulgaristan da Bağdaşma grubunda yer aldı. Avrupa’daki karışıklıklardan yararlanmaya çalışan Japonya da Asya’da Alman sömürgelerine saldırarak savaşa girmiş oluyordu

Kısaca Savaşın Nedenlerini iki başlık adlında özetleye biliriz.

1- Genel Sebepleri:

-Fransız İhtilâli sonucunda özellikle milliyetçilik akımından etkilenen biletler, büyük devletlerin kışkırtması sonucu çıkan ayaklanmalar

-Sanayi İnkılabı sonucu hammadde ihtiyacını karşılamak için Avrupalı devletlerinin sömürge arayışına girmeleri ve aralarındaki ekonomik rekabet.

2- Savaşın Özel Sebepleri:

1. İngiltere ile Almanya arasındaki ekonomik yarış gelir.
2. Fransa 1871’de Almanlara yenilmenin acısını unutamıyor, bu yenilginin öcünü almak istiyordu.
3. İngilizlerin Rusları Balkanlar’da serbest bırakması Avusturya-Macaristan imparatorluğu ile Osmanlıların  işine gelmiyordu. Çünkü bu imp. İçinde İslâv ırkından olanları etkiliyordu.
4. Rus çıkarlarını korumaya alışan Sırbistan, Avusturya-Macaristan içinde yaşayan İslâvların topraklarında hak iddia ediyordu.
5. I. Balkan savaşlarında elde ettiği toprakları II. Balkan savaşlarında kayıp eden Bulgaristan bu toprakları geri almak istiyordu.
6. Osmanlı imparatorluğu Batı’da İngiltere’nin başını çektiği baskı ve doğuda Rus saldırıları karşısında güçlenmek ve kayıp ettiği toprakları tekrar kazanarak eski güçlü dönemine ulaşmak arzusundaydı.

 Not: Savaşın asıl nedeni; İngiltere’nin başını çektiği bir gruplaşma karşısında Almanya’nın yarattığı gerilimdir. (Savaşın en önemli nedeni)

Osmanlı Devleti Birinci dünya savaşında başlıca şu cephelerde savaşmıştır.

-Kafkasya Cephesi
-Çanakkale Cephesi
-Süveyş (Mısır) cephesi
-Filistin-Suriye Cephesi
-Irak Cephesi
-Galiçya ve Makedonya Cephesi 

 I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin Açmış Olduğu Başlıca Savaştığı Cepheleri:

 Çanakkale Cephesi:

   Nedenleri :

•  İngiltere ve Fransa'nın müttefikleri olan Rusya'ya yardım ulaştırmak istemeleri.
•  İstanbul ve Boğazları ele geçirerek Osmanlı Devletini savaş dışı bırakmak istemeleri.
•  Balkanlı Devletleri kendi taraflarında savaşa katmak istemeleri.
•  Balkanlar üzerinden Almanya'ya yeni bir savaş cephesi açmak istemeleri.

 Sonuçları :

•  Savaş uzadı. ( 2 yıl )
•  Uzayan savaş İngiliz ve Fransız ekonomilerine zarar verdi.
•  İngiltere sömürgelerinde prestij kaybına uğradı.
•  Rusya yardım alamadığından dolayı Ekonomik ve Sosyal bunalıma girdi. Bunun sonucunda Çarlık Rusya'sı yıkılarak Bolşevikler İktidara geldiler(1917). ( Rejim değişikliği )
•  Rusya I.Dünya savaşından çekildi.
•  M. Kemal 'in başarılı olması, kendisine güvenilmesine ve Milli Mücadele önderi kabul edilmesine temel oluşturdu.
•  Bulgaristan İttifak bloğu yanında savaşa katıldı.

 Kanal Cephesi (Süveyş Kanalı - Mısır) :

-İngiltere'nin orta ve Uzakdoğu bağlantılarını kesmek amacıyla Almanya'nın isteğiyle açıldı.

 Kafkas ( Doğu ) Cephesi:  Bakü Petrol bölgesini ele geçirmek ve Orta Asya Türk topluluklarına ulaşmak amacıyla açıldı. Özellikle hava şartları yüzünden Sarıkamış Harekatı başarısız oldu.

 Suriye Filistin Arabistan Cepheleri:  İngilizler ve Araplarla savaşıldı.

* Arapların Halifeyi dinlemedikleri görülerek Ümmetçilik anlayışının geçerliliğini yitirdiğini göstermektedir. (Milliyetçilik etkili olmuştur)

 Romanya, Galiçya, Makedonya Cepheleri :

     Müttefik Bulgar ve Avusturya için savaşılmıştır.
 *  Irak, Kanal,Kafkas,Çanakkale,Filistin Cepheleri ana cephelerdir.
* Hicaz, İran, Makedonya, Galiçya, Romanya, Yemen cepheleri ikinci cephelerdir. 

 Birinci Dünya Savaşı’nın Sona Ermesi:

İngiltere denizlerde tam bir egemenliğe sahipti ve sömürgelerinden devamlı ham madde ve insan gücü yardımı almaktaydı. Ham madde azlığından ekonomisi giderek bozulan Almanya, düşmanlarıyla baş edebilmek için geliştirmiş olduğu denizaltıları savaşa soktu. İtilâf Devletlerine ham madde ve asker taşıyan gemileri batırmaya başladı.

     Savaşın başında tarafsızlığını belirten ABD, daha sonra İtilâf Devletlerine silah, cephane ve ham madde satmaya başladı. Bunu önlemek isteyen Almanya, denizaltı savaşlarına girişti ve ABD’nin  sivil ticaret gemilerini batırdı. Bunun üzerine ABD, İtilâf Devletleri safında, Almanya’ya savaş açtı (2 Nisan 1917). Böylece savaşın kaderi değişti. Bunun sonucunda Almanya ve müttefikleri, savaşı bırakmak zorunda kaldılar. Almanya Versailles (Versay), Avusturya Saint-German (Sen Jerman), Macaristan Trianon (Triyanon), Bulgaristan Neuilly (Nöyyi), Anlaşmalarını imzalayarak savaştan çekildiler. Osmanlı Devletine ise; Mondros Ateşkes Antlaşmasın’dan sonra 10 Ağustos 1920’de Sevr Barış Antlaşması’nı imzalatmaya çalışmışlardır.

     Birinci Dünya Savaşı’nın Sonuçları:

     28 Haziran 1914’te başlayıp 11 Kasım 1918’e kadar devam eden bu savaş Avrupa’da başlamasına rağmen, sömürgeler yoluyla 5 kıtaya yayılmıştır. I. Dünya Savaşı, 1815 Viyana Kongresi ile kurulan ancak bazı değişikliklere uğrayarak 1914’e kadar gelen Avrupa siyasi haritasının değişmesine ve güçler dengesinin yıkılmasına sebep oldu. Avrupa’da İtilaf Devletleri lehine yeni bir siyasi harita ve güçler dengesi oluştu. 

Savaş sonunda;

• Osmanlı Devleti, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, Rus Çarlığı ve Alman İmparatorluğu yıkılmıştır.   
• Çekoslovakya, Avusturya, Macaristan, Polonya, Litvanya, Ukrayna, Estonya ve Yugoslavya devletleri kurulmuştur.
• Yıkılan imparatorluklardan doğan siyasi boşluğu, başta İngiltere olmak üzere Fransa, İtalya ve Japonya gibi devletler doldurmaya çalıştıysalar da bunda başarılı olamadılar.
• Dünya’da bir daha böyle bir savaşın çıkmaması için Milletler Cemiyeti kuruldu.
• Sömürgecilik, isim değiştirerek “Manda Yönetimi” adıyla daha da yaygınlaştı.
• Sömürge rekabeti Uzak Doğu’dan Orta Doğu’ya kaydı.
• Dünyada milliyetçilik düşüncesi güçlendi yeni milli devletler yeni rejimler ortaya çıktı.
• Savaş sonrasında sınırların çiziminde etnik yapıya dikkat edilmemesi azınlıklar sorununu ortay çıkardı.
• Savaşa katılan yaklaşık 65 milyon askerin 9,2 milyonu hayatını kayıp etti.
• Yıkılan imparatorluklardan doğan siyasi boşluğu, başta İngiltere olmak üzere Fransa, İtalya ve Japonya gibi devletler doldurmaya çalıştıysalar da bunda başarılı olamadılar.
• Bu savaşta ilk kez; uçak, denizaltı, zehirli gaz ve zırhlı araç kullanılmıştır. Dünya devletleri bu derecede büyük savaşları engellemek amacıyla I. Dünya Savaşı sonrasında Milletler Cemiyeti’ni oluşturdular. Fakat I. Dünya Savaşı sonunda gerçek bir barış sağlanamayınca, antlaşmaların sonuçları bir sürse sonra II. Dünya Savaşı’nın çıkmasına neden oldu.

             Versay Antlaşması Antlaşması:
Versailles(Versay) antlaşması İtilaf Devletleri ile Almanya arasında 28 Haziran 1919
imzalanmıştır.

Bazı Önemli Maddeleri:
             1-Almanya Alses bölgesi ve Saar bölgesini Fransa’ya; deniz aşırı bölgelerini İngiltere, Fransa, Belçika ve Japonya’ya bıraktı.
             2- Askerlik mecburi olmaktan çıkarıldı
             3-Almanya Avusturya ile birleşmemeyi garanti etti.
             4-Almanya Yugoslavya ve Çekoslovakya’yı tanıdı.
             5- Danzig serbest bölge olarak kabul edildi. 
             6-Kiel Kanalı ve Alman nehirleri uluslararası hale getirildi.
             7-Almanya ekonomik yükümlülüklere uyacağını ve savaş tazminatını vereceğini  kabul etti.

Antlaşmanın Önemi:
             1-İngiltere en güçlü rakibini saf dışı bıraktı.
             2-Almanya uzun süre savaşamayacak hale getirildi
             3-Antlaşma şartları ağır olduğundan anlaşma maddeleri Almanya tarafından uygun bulunmadı ve bu durum II. Dünya Savaşının çıkmasında etkili oldu
             4-Alman sömürgeleri İngiltere, Fransa, Belçika ve Japonya arasında paylaşıldı.
Not: I. Dünya Savaşı sonrası Almanya ile yapılan bu antlaşmada Almanya’nın toparlanmasını önlemek için yapılan ilk antlaşmadır.

Saınt Germaın (10 Eylül 1919):

             İtilaf Devletleri ile Avusturya arasında 10 Eylül 1919 ile imzalanmıştır.

Bazı Önemli Maddeleri:
             1-Avusturya Macaristan, Yugoslavya ve Çekoslovakya’yı tanıdı
             2-Almanya ile birleşmemeyi garanti etti
             3-Mağlubiyetin gerektirdiği yükümlülükleri kabul etti.

             NOT: Avusturya’nın denizle bağlantısı kesildi.

3-Neuilly Antlaşması (27 Kasım 1917):
             Bu antlaşma Bulgaristan ile imzalanmıştır.

Anlaşmanın Şartları:
             1-Bulgaristan Gümülcine ve Dedeağaç’ı Yunanistan’a; Dobruca’yı Romanya’ya bıraktı.
             2-Malubiyetin getirdiği yükümlülükleri kabul etti.
             3-Ordu 25.000 ile sınırlandırıldı.
             NOT: Bulgaristan’ın Ege ile bağlantısı kesildi.

4-Trianon (Triyanon) Antlaşması (6 Haziran 1920):
            Savaş sonrası Macaristan’daki rejim değişikliği meydana gelmişti. Bu nedenle Macaristan ile yapılan antlaşma gecikmiştir. Macaristan bu antlaşma ile bağımsız bir devlet olarak tanınmakla beraber denize çıkışı olmayan küçük bir devlet haline gelmiştir.

NOT: Macaristan’a mağlup devlet muamelesi yapılmıştır.

Barış Antlaşmalarının Özellikleri:
             1-Yeni devletler kuruldu
             2-Askeri ve ekonomik sınırlamalar getirildi
             3-Sınırlar değiştirildi.

 Brest Litovsk Antlaşması (3 Mart 1918) 

    1917’de Rusya’da meydana gelen Bolşevik İhtilali sonunda, Çarlık yönetimi yıkılmıştır. Yeni yönetim, savaştan çekilme kararı almıştır. Nitekim Sovyet  Raysa, İttifak devletleri’yle Brest Litowsk Antalması’nı imzalayarak savaştan çekilmiştir (3 Mart 1918).

 3 Mart 1918’de Sovyet Rusya ve Almanya arasında imzalanan Brest Litovsk Antlaşması’na Avusturya-Macaristan, Osmanlı Devleti ve Bulgaristan da katılmıştır.

Bu antlaşma ile Sovyet Rusya; Osmanlı Devleti’nden Berlin Anlaşması ile (1878) aldığı Kars, Ardahan ve Batum’u da geri vererek Doğu  Anadolu’dan askerlerini tamamen çekecekti.

     Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra 1918′de, İttifak Devletleri ile Ukrayna Cumhuriyeti ve Sovyet Rusya arasında Brest-Litovsk’ta anlaşma imzalanmıştır. Barış görüşmeleri, Çarlık rejiminin yıkılması sonucu yerine kurulan yeni Sovyet Hükümeti’nin isteği üzerine başlamıştır. Ruslar zaman kazanmak için bu anlaşmayı imzalamaya yönelik adımlar atılmıştır. Bu nedenle görüşmelerden uzun süre bir sonuç alınmadı. Görüşmeler kesilince Almanlar saldırıya geçmesi üzerine Ruslar görüşmelere yeniden başlamak zorunda kaldılar.

      Bu antlaşmalara göre Sovyet hükûmeti 3 Mart 1918′de Ukrayna, Polonya ve Baltık topraklarıyla Finlândiya’dan çıkmayı kabul ediyor ve 1878 yılında ele geçirdiği Kars, Ardahan ve Batum’u Osmanlı İmparatorluğu’na geri veriyordu.
      Anlaşmanın Önemi:
1-Kafkas, Galiçya, Makedonya ve Romanya cephesi kapandı
2-İtilaf bloğu sarsıldı.
3-Osmanlılar doğudan gelebilecek saldırılar karşısında rahatlamışlar. Ama bu boşluğu Mondros Mütarekesi sonrası İngilizler doldurmuştur.
 

Açıklamalar:
1- Ruslar Brest Litows Anlaşmasını yaparak zaman kazanmaya çalışmıştır.
2-Ruslar Kafkaslardan çekilince; Gümrü civarında, İngilizlerin desteğiyle Ermeni Devleti kuruldu.
3-Türkler antlaşmadan sonra geçici olarak Hazar’a kadar ilerlemiştir.
4- Brest-Litowsk Antlaşmasını İtilaf Devletleri onaylamadı.

       Antlaşma, 15 Mart 1918′de Sovyet Kongresi tarafından onaylandı. Ukrayna ve Rusya ile ilgili antlaşmaların her ikisi de Almanya’nın İtilâf Devletleri ile imzalamak zorunda kaldığı 11 Kasım 1918 tarihli ateşkes antlaşmasıyla yürürlükten kalktı. Bu nedenle Rusya Soğuk Savaş dönemi Kars ve Ardahan’ geri istemiştir. Türkiye Rusya’nın bu istekleri karşısında 1952 yılında NATO’ya üye olmuştur.

     Mondros Mutarekesi:

     Osmanlı Devleti için çok ağır şartların yer aldığı anlaşmanın başlıca maddeleri şunlardır:

1. Çanakkale ve İstanbul boğazları açılacak, Karadeniz’e serbestçe geçiş sağlanacak ve bu yerlerdeki istihkâmlar İtilâf Devletleri tarafından işgal edilecekti.
2. Osmanlı Ordusu terhis edilecek, orduya ait silah ve cephaneler İtilâf Devletleri tarafından denetim altına alınacaktı.
3. Sahil koruma için kullanılacak küçük gemiler dışındaki Osmanlı donanması İtilâf Devletleri’nin gösterecekleri limanlarda gözaltında tutulacaktı.
4. İtilâf Devletleri, güvenliklerini tehdit edecek bir durumun ortaya çıkması halinde herhangi bir stratejik noktayı işgal edebileceklerdi. ( 7. Madde: anlaşmanın en ağır maddesi idi. Buna göre istedikleri her yeri işgal edebilirlerdi.)
5. Hükümet yazışmaları dışındaki bütün haberleşme, İtilâf Devletleri tarafından kontrol edilecek; Toros tünelleri işgal edilecekti.
6. İtilâf Devletleri, Osmanlı demir yolları ve ticaret gemilerinden yararlanabileceklerdi.
7. Hicaz, Yemen, Suriye, Irak, Tarablusgarp ve Bingazi’deki Türk birlikleri en yakın İtilâf Devletleri’ne teslim olacaktı.
8. Doğu Anadolu’daki altı vilayette (Erzurum, Sivas, Elazığ, Van, Bitli ve Diyarbakır) bir karışıklık çıkması halinde, İtilâf Devletleri bu vilayetlerin her hangi bir kısmını işgal edebileceklerdi. (Madde 24: Bu madde ile Doğu Anadolu’da bir Ermeni Devleti kurma fikri yatmaktadır.)

 Mütareke Dönemi-Gizli Antlaşmalar ve Wilson İlkeleri:

     Mütareke Dönemi; Kurtuluş tarihinde 30 Ekim 1918’den 19 Mayıs 1919’a kadar geçen 6 aylık döneme denir. Bu dönem ümitsizlik devlet otoritesinin çok zayıfladığı, azınlıkların şımardığı, sıkıntılı bir bekleyiş dönemidir. 13 Kasımda İstanbul’a düşman donanmasının girdiği yine M. Kemal de; “Geldikleri gibi giderler.” Demiştir.  Osmanlı Devleti’ni yıkma ve parçalama planları geçen yüzyıldan başlamakla beraber ilk kez kağıt üzerinde paylaşma girmeleri Mart 1915’te başlamış  ve 26 Nisan 91da Sykes-Picot (Seyko Piko) Antlaşmasına göre aşağıdaki şeklini almıştır. Yani; İngiltere, Fransa, İtalya, Rusya savaştan kendilerinin galip çıkacaklarını anlayınca, Osmanlı toprakları için şöyle bir paylaşma planı çizmişlerdi.

İngiltere:  Akka, Hayfa Limanları, Irak ve Ürdün bölgesini
Fransa: Kilikya, Kayseri, Harput, Suriye ve Musul
Rusya: Boğazlar, Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu Bölgesi verilecekti.
     İtalya’nın saf değiştirmesi ile İtalya’ya da; Batı Akdeniz, Ege ve Konya’ya kadar olan yerler verilecekti.
     Fakat; Rusya 1917 ihtilali ile savaştan çekildiği için paylaşma planında değişme oldu. Doğu Anadolu’da Bağımsız bir Ermeni Devleti düşünüldü. Boğazlar ise ortak bir yönetim altına alınacaktı. İtalya’ya vaat edilen bazı yerler Yunanistan’a verilmiştir.