Demokrasi ve İnsan Hakları Dersi Ders Notları; II. Ünite

KATILIM VE SORUMLULUK

Hak ve özgürlükler herkese karşılık görev ve sorumluluklar yükler. Kişi ve kurumların görev ve sorumluluklarını yerine getirmediği bir toplumda ne hak ve özgürlüklerin etkin kullanımında ne de demokratik sistemin işleyişinde bahsedilebilinir. Kişiler diğer insanlara ve devlete karşı görev ve sorumlulukları olduğu gibi devletinde kişilere ve topluma karşı görev ve sorumlulukları vardır.  Kişiler toplumsal süreçlere katılarak demokratik sistemin işleyişini de sağlar.

 

Fakat kişilerin olumsuz bireysel tutumları

 engelleyici kültürel unsurlar

- kısıtlayıcı yasal hükümler nedeniyle toplumsal süreçlere katılımı bazen zorlaşabilir.

Bu durumda hem kişilerin hem de devletin katılımı kolaylaştırıcı girişimlerde bulunması gerekir.

 Günümüzde birey devlet ilişkisi geçmiş yüzyıllara göre oldukça karmaşıktır.

Devletin vatandaşa karşı görevleri sadece devlet sistemine kayıtlı kimlik numaramız değildir. Ayrıca Devletin vatandaşa karşı görev ve sorumlulukları:

-Kişilerin mal mülk ticari ilişkileri

Eğitimi, seyhat, haberleşme eğitimi

ticari ilişkiler, mal varlığı

Güvenliği gibi neredeyse her türlü hareketimiz doğrudan ya da dolaylı olarak devlet sağlamak zorundadır

Kişilerin tüm resmi eylem, dernek kayıt altına almak için devlet vatandaşlık numarası verir.

Kişilerin avuç içini, parmak izlini, anne kızlık soyadını, kan grubunu da devlet bir takım kolaylıklar sağlamak için kayıt altına alır.

 Kişiye özel bu bilgileri ya da doğrudan ya da bu bilgilere sahip kurumları denetleme yetkisi ile devlet elindeki bu bilgileri;

 bilgi toplamak

 planlama yapmak

yasaları ihlal edenleri takip etmek ve vatandaşların güvenliğini sağlamak için kullanma hakkına sahiptir.

 Haklar ve sorumluluklar bir medeni paranın iki yüzü gibidir. Biri var olmadan diğeri var olamaz. Vatandaş vergisini ödemezse devlet güvenlik ödemelerini alacak insan kaynaklarını temin edemez. Böyle olunca da vatandaşların can, mal ve gıda güvenliği sağlanamaz. Yaşam hak ve özgürlüğü etkin bir biçimde kullanılamaz. 

Demokrasilerde devletin öncelikli amacı

vatandaşların güvenlik, sağlık, eğitim, barınma ve beslenme gibi temel ihtiyaçlarını karşılayacak önlemler almaktır.

 Devletin tüm bu kurumları vatandaşların yasalarla belirlenmiş hak ve özgürlüklerini korumak için çalışır.

Ayrıca devletin yaşlılık, engellilik, iş görmezlik gibi sosyal risklere karşı vatandaşlarını kurma görevi vardır.

Sosyal risklere karşı vatandaşların devletten her zaman daha etkin bir koruma talep ettikleri bir gerçektir.

 Buna karşılık devlet vatandaşlardan etkin biçimde yasalara uymalarını bekler yasalara uymak ve bilgi vermek en temel vatandaşlık görevi olarak kabul edilir

Demokratik toplumda bireylerin toplumsal olaylara ilgi duyar toplumsal sorunların farkında olur gerektiğinde hem kendilerini hem de toplumun iyiliği için harekete geçerler.

 Toplumsal olaylara karşı duyulan bu ilgi yönelişe katılım iki türlüdür.

 1. Siyasi katılım:

Siyasi katılım; seçme- seçilme, idareye talip olmak gibi vatandaşlık hak ve görevleri ile ilgili

2. Sosyal katılım

 Sosyal katılım bağımsız olarak ya da bir grup içinde toplumun dezavantajlı kesiminin faydasına olacak sosyal hizmet faaliyetleri içinde bulunmayı ifade eder.  Kadın, çocuk, yaşlı, engelli, yoksul, göçmen ve yabancılara yönelik faaliyetleri ile bir grup etkinliği biçimindeki hayvan ve çevre koruma faaliyetleri de sosyal katılım olarak kabul edilir.

Bu faaliyetler, bireyler toplumda etkileşime gitme kendi konumuna uygun sorumluluk üstlenme birlikte hareket etme işbirliği yapmak bir gruba ait olma, çözümün bir parçası olma, bir fikir etrafında birleşme,  liderlik ve vatandaşlık gibi kazanımlar sağlar.

Birey, toplum ve devlet mesleklerine katılımın önündeki engellerin kaldırılması için topluma ve devlete birtakım görevler düşmektedir.

Bireylerin katılımını artıran başlıca unsurları şunlardır:

-Bireylerin toplumsal konulara ilgi duyması,

-özgüven kazanması,

-kendisini ifade edebilmesi,

-diğer insanlarla etkili iletişim kurabilmesi

Özgüven kazanma

kendisini ifade edebilmesi, diğer insanlarla etkili iletişim kurulabilmesi ve benzeri

Kalıp yargılar: Kalıp yargılar çeşitli gruplar hakkında sahip olduğumuz genelleştirilmiş düşüncelerdir.

 

Önyargılar: Genelde bir gruba yüklenen olumsuz yargılardır kişiler ya da gruplar ait oldukları grubu düzeltebilmek için öteki grubu kimi zaman insan onurunu kırıcı boyutlara varabilir aşağılayıcı özelliklerle tasvir edebilir. Önyargılar kalıp yargılardan beslenir.

 

 ÖZERK OLMAK (34)

Aile, okul, arkadaş grupları, üye olduğumuz dernek ve siyasi partiler, toplumsal beklentiler, gelenekler ve yasalar gibi dış etkiler bireylerin davranışları üzerinde belirleyici etkiye sahiptir.

Pekî insan, en azından özgür olmaya doğru yol alamaz mı?

İnsan kendini dış etkilerden zamanla bağımsız hareket etmesi için ne yapabilir?

Kendi özgür tercihlerine saygı duymasını bekleyen bir insanın başkalarına özgür tercihler konusunda teşvik etmemesi normal değildir.

Kişi hiç olmazsa en azından onların tercihlerine saygı duymaması gerekir.

 Okulda arkadaş grubunda ve çevresinde birçok insan haksızlığa uğradığında hakkını nasıl arayacağını bilemeyebilir. Bazen de bildiği halde buna cesaret edemeyebilir.

 Çoğu zaman hak ve özgürlükler kısıtlanır ya da ihlal edilen hakkın bir desteğe ihtiyaç duyabilir.

Böyle durumlarda hak arama konusunda bilinçli olmayanlar hakkını aramaya cesaret edemeyebilirler. Bu durumda bilinçli bir şekilde hakkını aramaya cesaret edenlere göre daha çok mağduriyet yaşayabilirler.

 Mağdurun hakkını demokratik yollarla arama konusunda desteklemek demokratik bir erdemliliktir.

ÖZERKLİK VE ÖZGÜRLEŞMEK

 Özerklik kişinin kendi kendine kurallar koyması kendi koyduğu kurallara uygun davranışlar sergilemesini ifade eder.

Burada iki önemli terim söz konusudur.

1. Kendi kendine olmaz

2.kural /yasa

Özerklik başına buyrukluk değil, aksine ilkeli davranma ve bu davranışların yasaya uygun olmasıdır.

Özgür bireyler özerk olduğundan bahsedilebilir ya da tersi de geçerlidir. Ancak özerk bireyler özgürdür. Demokrasi açısından ise özerklik vatandaşların herhangi bir etki altında kalmadan kendi etkilerini tespit etmeleri kendilerini yürütebilmeleri anlamına gelir.

 Özer yönetim bireysel değerlerin ön koşulunu oluşturur. Yani insanların kendi dünya görüşlerini ( iyi kötü, güzel, yüce, kutsal ve benzeri olduğuna dair inançlar toplamı )doğrultusunda kararlar verebilmek için gereklidir. Özerk davranış, akılcı, özgür birey sorumluluk bilinci ile gerçekleştirilen davranıştır.

 

Özerk davranışlar sergileyenler;
 -Böyle yapmamı falanca istedi.

 -Herkes böyle yapıyor.

 -El ile gelen düğün bayram.

 -Yalnızca ben mi, herkes öğle yaptı.

 -Büyüklerimiz böyle yapmamızı söyledi.

 -El alem ne der!

 

Özerklik Ve Toplumsal Denetim

Demokrasilerde siyasal iktidarlar kendi görüşlerine uygun nesiller yetiştiremezler. Bağımsız düşünebilen özgür bireyler yetiştirirler. Bağımlı bireyler yetiştirilmesinin temelinde bir özgürlük sorunu yatar. Özgürlük bireyin ya da bireyin yaşamı ile ilgili kararları kendi dışındaki güçlere değil kendisine bağlı bulunması neyin nesi değil öznel olması anlamına gelir.

Özgürlükten söz edebilmek için, önce kendi yaşam öyküsünü  kendi yazabilen özerk bireyin var olması gerekir. Ondan sonra bu birey, devletin müdahale alanı dışında kalan temel hak ve özgürlüklerle donatılır. özerk birey kendi yaşamına ilişkin tercihleri serbesti yapabilen bireydir.  özgürce verilen bu kararların sorumlusu da kararı veren bireydir.

Özerklik:

özerklik; bir insanın, seçimlerini dış etkilerden ve şartlanmalardan bağımsız şekilde iç sesi doğrultusunda yapabiliyor olması özgürlüğüdür.

Mağduriyet:

 Kişinin maddi ve manevi zarara uğraması, bazı hak ve özgürlüklerinin kısıtlanması, elinden alınması veya bunları kullanmasının engellemesidir.

Erdem:

Güzel davranma yeteneği. Duygu, düşünce ve davranışlarda arzu edilen bir durumda bulunmak

KÖLELİK

Dünya tarihinde köleliğin doğuşu, yayılışı ve ortadan kaldırılması:

Tarih önceki çağlarda yerleşik yaşama geçen insanlık önce köy, sonrasında şehirler kurulmaya başladı. Tarımsal faaliyetlerin yürütülmesi için (ekim, sulama, hasat) güç gerekiyordu. Bu ihtiyaç zamanla kölecilik sisteminin ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Güçlü topluluklar, kendilerinden zayıf grupları köleleştirmişler ve bu nedenle ilk Çağ’da hemen her uygarlıkta köleler sınıfı ortaya çıkmıştır.

   Zamanla bu kölelik sistemi hemen hemen dünyanın tamamına yayılmıştır.

Avrupa’da kölelik ve sınıf ayrımı vardı. İnsan hakları yoktu. İnsanlar, köleler, köylüler, burjuvalar, senyörler, rahipler gibi sınıflara ayrılmıştı. Bunlardan en ayrıcalıklı sınıf Senyörler ve din adamları idi. Kilise Avrupa’da krallıklardan bile daha güçlü olduğu dönemler olmuştur. Topraklar satıldığında üzerinde bakmakla yükümlü kölelerle birlikte alınıp satılmaktaydı.

     Araplarda da kölelik yaygındı insana değer verilmezdi. Güçlü kabileler kendilerinden daha güçsüz kabilelere saldırarak onları köle yapar ve pazarlarda satarlardı. Kadınlara ve kızlara önem verilmezdi, kız çocukları olduğunda utanç duyar toplumun içine çıkamaz ve bir süre sonra bu utançtan kurtulmak için kız çocuklarını diri diri toprağa gömerlerdi.

Türlerde kölelik yoktu. Türkler göçebe yaşamaktaydı. Göçebe yaşamı kendisine yaşam biçimi edinen Türkler için bozkır hayat tarzı Türkleri özgürlüklerine düşkün kılmıştır. Türkler zaman içinde köle durumuna düşmemek için devlet kurmuşlar, devletleri yıkıldığında özgürlüklerini kaybedeceklerini anladıklarında ise Ana yurtlarını terk ederek daha özgürce yaşayacakları coğrafyalara göçmüşlerdir. Çevresindeki düşmanların sayısının çokluğundan yerleşik hayata geçememiş ve düşman saldırılarından korunmak için göçebe yaşamışlardır. Çünkü  bir kurultay toplantısında Bilge Kağan yerleşik hayata geçmek şehirlerin etrafını kale ve surlarla çevrilme teklifinde bulunur. Fakat dönemin Veziri Tonyukuk buna karşı çıkar. Yerleşik hayata geçilirse düşman saldırılarının tehlikesinden bahseder.

Türkler esirlere kölelik muamelesi yapamazlar onları kısa sürede serbest bırakırlar. Verilen hapis cezası 10 günü geçmezdi. Kadınlara büyük önem verir. Hakan (hükümdar) ordunun başında savaşa çıktığında yerine kendi eşi bakardı. Tek eşlilik esastı.

Hintlilerde sınıf sistemi vardı ve buna “Kast Sistemi” denir, bir sınıftan diğerine geçmek mümkün değildi. Hindistan’daki kast sistemine en büyük darbeyi Gazne Hükümdarı S. Mahmut 17 sefer düzenleyerek vurmuş ve İslâmiyet’in oralara yayılmasını sağlamıştır.

Köleliğin kaldırılma aşamaları:

   İslamiyet’in doğuşuyla birlikte kölelik kaldırılmaya çalışılmışsa da bunda pek başarılı olunamamıştır. Tam olarak Araplar arasında kölelik kaldırılamamıştır. Büyük Selçuklu devleti kurulup Türklerin İslâm Topraklarına hâkim olmasıyla birlikte Türkler kesin olarak Köleliği Müslüman coğrafyalardan kaldırılmıştır: Bu nedenle bu tarihten sonra kölelik İslâm coğrafyası üzerinden tamamen silinmiştir.

Avrupa’da köleliğin kaldırılması: İngiltere’de Manga Carta Libertatum (Büyük Özgürlük Fermanı ile ) ile krala karşı büyük haklar elde edilmiştir. Ama bu fermanla kölelik kaldırılmamıştır sadece soylular İngiliz kıralı karşısında bazı haklarını savunma hakkını elde etmişlerdir.  1776’da İngiliz kolonisindeki Amerikalılar ayaklanarak Amerika Bağımsızlık Bildirgesi ile İnsanların doğuştan bazı haklara sahip bulundukları ve bu hakların devredilemeyeceği kabul edilmiştir.

      Bu bildirgeden sonra Fransızlar 1789’da Fransız insan ve Yurttaş Hakları bildirgesi ise ilk kez halkın egemenliği düşüncesine yer verilmiştir.

 Böylece insan haklarının önündeki en önemli engel kölelik kurumu 19. yüzyılın ikinci yarısına değin devam etmiştir. Kölelik İngiltere’de 1838’de Amerika’da ise 1865’te kaldırılmıştır. Daha sonraki dönemlerde çeşitli uluslar aralarında yaptıkları anlaşmalarla köle ticaretini ve köleliği yasaklayan hükümler almaya başladılar.

 

SORULAR VE CEVAPLAR

 

1. Özerk davranışlar sergileyenlerden başlıca hangi eylemler beklenmez. Bununla ilgili bildiğiniz 5 tane deyim veya atasözü yazınız: 10p.   Özerk davranışlar sergileyenler;  -Böyle yapmamı falanca istedi.  -Herkes böyle yapıyor.  -El ile gelen düğün bayram.  -Yalnızca ben mi, herkes öğle yaptı.  -Büyüklerimiz böyle yapmamızı söyledi.	4. Demokratik bir devlette bireylerin katılımını artıran başlıca unsurlar nelerdir? (4 Madde) 10p.   Bireylerin toplumsal konulara ilgi duyması, özgüven kazanması, kendisini ifade edebilmesi, diğer insanlarla etkili iletişim kurabilmesi
2.  Genel Ağ yoluyla birey; hükümeti ve yöneticileri demokratik yollarla nasıl etkileyebilir? 15p. Vatandaşlık görevini oturdukları yerden gerçekleştirebiliyorlar. Anlık ve ücretsiz mesajlaşma ve çoklu içerik paylaşımına imkanı sunan sosyal medya ağlarını kullanarak gruplar oluşturabiliyorlar. Sosyal medyayı kullanırken örgütlene biliyor. Gündem oluşturabiliyor, Tüm bunların bireylerin toplumsal katılımını artırıcı demokratik ortamlar ın güçlenmesini sağladığını açıklar niteliktedir.	5. “Mağdurun hakkını demokratik yollarla arama konusunda desteklemek, demokratik bir erdemliliktir. “ Cümlesinden ne anlıyorsunuz kısaca açıklayınız. 15p.   Çoğu zaman hak ve özgürlükler kısıtlanır ya da ihlal edilen hakkın bir desteğe ihtiyaç duyabilir. Böyle durumlarda hak arama konusunda bilinçli olmayanlar hakkını aramaya cesaret edemeyebilirler. Bu durumda bilinçli bir şekilde hakkını ara     maya cesaret edenlere göre daha çok mağduriyet yaşayabilirler.
3. Bilinçsiz tüketim ne demektir, Bilinçli bir tüketici olmak için nelere dikkat etmek gerekir? (5 madde yazınız) 15p.     Bilinçsiz tüketim; her zaman kişinin sağlığına, bütçesine, çevresine ve ülke ekonomisine zarar veriyor. -Alışverişe gitmeden önce liste yapmalı -Yapacağınız liste isteklerinize göre değil ihtiyaçlarınıza göre olmalı. -Alacaklarınızı önem sırasına göre listeleyiniz. -Satın alacağı mal ve hizmetlerin kaliteli, güvenli, ucuz ve sağlıklı olmasına dikkat edin.   -Alacağımız ürünün TSE damgasının ve garanti belgesinin olup olmadığını kontrol ediniz. -Yiyecek ve içecek alacağınız zaman son kullanma tarihine mutlaka bakınız.	6. I-Doğal dengenin bozulmasının önüne geçmek    II- Gelecek nesillere iyi bir çevre bırakmak için; Birey veya toplum olarak ne gibi demokratik önlemlere başvurulabilinir? (5 madde yazınız?) 15p.   Çevre politikalarını barışçıl bulduğumuz siyasi partileri destekleyebilir, -çevremizdeki insanların çevreye etkisi konusunda bilinçlendirilmesini sağlayabiliriz. -çevre sorunlarına yol açan uygulamaları protesto etmek, -yetkilileri bilgilendirmek -çözüm mitingiyle yetkililer üzerinde demokratik baskı yapmak için dilekçe yazmak  imza kampanyası düzenlemek veya yapılan kampanyaları destek vermek
7. Aşağıdaki yargıların başına yargılar doğru ise (D)  yanlış ise (Y) yazınız. 10p   a) (    ) Bağımlı bireyler yetiştirilmesinin temelinde bir özgürlük sorunu yatar. b) (    ) Bir ürünü alırken ürünün; nerede üretildiğini, hangi maddelerden üretildiğini, garanti ve iade durumunu,  geri dönüşüm koşullarını kontrol etmek gerekir. c) (    ) Bilinçli tüketici, neyi, hangi önceliklere göre, ne kadar tüketeceğini bilir. d) (    ) İktisatlı davranan zarar eder. e) (    ) Çevre politikalarını barışçıl bulduğumuz siyasi partileri destekleyebiliriz. Gelecekte bir doğa felaketiyle karşılaşmamak için; barışçıl ve tüm toplumların insanlarını kucaklayan, içinde, insan, hayvan ve doğa sevgisi taşıyan insanları desteklemeliyiz.
8. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere uygun kelimeleri yazınız. 10p.   a) ……… ………………: bir insanın, seçimlerini dış etkilerden ve şartlanmalardan bağımsız şekilde iç sesi doğrultusunda yapabiliyor olması özgürlüğüdür.   b)………………………….Güzel davranma yeteneği. Duygu, düşünce ve davranışlarda arzu edilen bir durumda bulunmak.   c) Dünyadaki enerji kaynaklarının sınırlı olduğunun en az enerji tüketen yaşamak gerektiğini, doğayı istediğimiz gibi düzenleme ve dönüştürmeye hakkımız olmadığının doğayı diğer canlılarla paylaşmak gerektiğinin farkında olmaya   …………   bilinç denir.   d) Telefon yoluyla veya Genel Ağ (internet) ortamında işlenen suçlara ………………………………………………….denir.   e) Çeşitli gruplar hakkında sahip olduğumuz genelleştirilmiş düşüncelere …………………….…yargılar denir.
1. Yöndeşme nedir? 10p   Yakın zamana kadar tatilde fotoğraf çekmek için fotoğraf makinesi Genel Ağ’da gezinmek için bilgisayar, arkadaşlarımızı aramak için cep telefonu, müzik dinlemek için kasetçiler kullanılırdı. Artık boyutları küçülmüş cep telefonları ile bunların hepsi yapılabiliyor. Bu tür farklı işlevleri tek bir cihazda toplanmasına yöndeşme (paylaşım) denilmektedir.		4. Kültürümüzde tüketim alışkanlıklarımız ile ilgili birçok güzel atasözü ve deyim vardır, bunlardan 5 tane yazınız.  10p.  -İktisat eden zarar etmez.  - Eldeki bir kuş elde olmayan iki güvercin değerlidir.  -Ayağını yorganına göre uzat.  -İnsan elindekiyle yetinmesini bilmeli.  -Ak akçe kara gün içindir.  -Damlaya damlaya göl olur.  -Varken yok gibi yokken var gibi davranmalı.
2. Hangi etkenler doğal dengenin (ekosistem)  bozulmasına neden olmuştur? (4 madde yazınız.) 15p.   -sanayi atıkları ve geri dönüşümü olmayan atıklar -aşırı avlanma -yenilenmeyen enerji kaynaklarının kullanılması -Ormanlık alanların; yerleşime, tarıma açılması ve sanayi amaçlı kullanımları …… gibi tümüyle insana bağlı etkinliklerdir.		5. Genel Ağ’ sistemi nedir, faydalarını yazınız? (4 Madde) 15p. -İnsanlar artık elektronik ortamda gazete, dergi ve kitap okuyabiliyorlar. -Kitap yayınlayıp haber üretebiliyorlar. -İstedikleri programlarla ilgili görüşlerini anında karşı tarafa iletebiliyor ve  anında cevabını alabiliyorlar. Genel Ağ yoluyla birçok vatandaşlık görevini oturdukları yerden gerçekleştirebiliyorlar. Anlık ve ücretsiz mesajlaşma ve çoklu içerik paylaşımına imkanı sunan sosyal medya ağlarını kullanarak gruplar oluşturabiliyorlar. Sosyal medyayı kullanırken örgütlene biliyor. Gündem oluşturabiliyor, Tüm bunların bireylerin toplumsal katılımını artırıcı demokratik ortamların güçlenmesini sağladığını açıklar niteliktedir.
3.  Devlet’in vatandaşa karşı görev ve sorumluluklarından 5 tane yazınız? 15p. Ayrıca Devletin vatandaşa karşı görev ve sorumlulukları: -Kişilerin mal mülk ticari ilişkileri Eğitimi, seyhat, haberleşme eğitimi ticari ilişkiler, mal varlığı Güvenliği gibi neredeyse her türlü hareketimiz doğrudan ya da dolaylı olarak devlet sağlamak zorundadır Kişilerin tüm resmi eylem, dernek kayıt altına almak için devlet vatandaşlık numarası verir.		6. Sivil toplum kuruluşu ne demektir, bu tür toplumsal kuruluşların, devlet veya çıkar amaçlı kurum, firma gibi bir takım yerlerden yardım olmasa doğrumudur, değilse sebeplerini yazınız? 15p. Askeri olmayan, devleti temsil etmeyen, sadece vatandaş anlamına geliyor, Sivil toplum kuruluşu kavramı ise devlete bağlı olmayan finansmanı devlet tarafından sağlanmayan, kâr amacı gütmeyen gönüllülük esasına dayalı olarak toplumsal sorunların çözümüne yönelik çalışmalar yapan kurumları ifade eder. Bu gibi kurumlar yardım alması durumunda bağımsız çalışamaz ve kuruluş amaçları doğrultusunda hareket edemez. Bu nedenle gönüllük esasına göre bu gibi sivil toplum kuruluşlarının masrafları vatandaşlar tarafından karşılanmalıdır.
7. Aşağıdaki yargıların başına, yargılar doğru ise (D) yanlış ise (Y) yazınız. 10p.   a) (    ) İhtiyaçtan fazlasını satın almak, israfa yol açabilir, Bölgemizde, ülkemizde ve dünyada çok sayıda aç ve yoksul insan var. b) (    ) Aynı kalitedeki ürünlerden daha ucuz olanı tercih etmek rasyonel (akılcı) tüketici davranışıdır. c) (    ) Dijital vatandaşların uyması zorunlu yasalar vardır. Bunlar; edepsiz, kaba, tehditkâr ve başkalarının kişilik haklarını ihlal edici davranışlardan kaçınılması gerekir. d) (    ) Genetiği değiştirilmiş organizmalardan yapılan ürünlerin insan sağlığını ve biyolojik çeşitliliği tehdit edip etmediği önemli bir tartışma değildir. Bu gibi tartışmalar boşuna zaman kaybıdır. c) (    ) “Bana dokunmayan yılan bin yaşasın!” Sözünü demokratik bulmuyorum. Kişi toplumda mağdur edilmişse elinde imkân olanlar mağdur kişiye gereken yardımları demokratik yollarla yapmaları toplumsal bir sorumluluktur.
8. Aşağıdaki cümlelerde boş olan yerlere, uygun kelimeleri yazınız. 10p. a) Kişinin maddi ve manevi zarara uğraması, bazı hak ve özgürlüklerinin kısıtlanması, elinden alınması veya bunları kullanmasının engellemesi durumuna ……………………….denir.   b) Dünyadaki enerji kaynaklarının sınırlı olduğunun en az enerji tüketen yaşamak gerektiğini doğayı istediğimiz gibi düzenleme ve dönüştürmeye hakkımız olmadığının doğayı diğer canlılarla paylaşmak gerektiğinin farkında olmaya ………………   ………….. denir.   c) ……………………………….; insanoğlunun teknik ekonomik ve toplumsal alanlardaki iletişimde kullandığımız ve bilimin dayanağı olan bilginin özellikleri elektronik makineler aracılığıyla düzenli ve ussal biçimde işlenmesi bilimidir.   d) ……………….. ……………………’da attığımız her adım yok edilmiyor ve iz bırakıyor. Bu nedenle burada işlenen suçlar savcılığın bir dilekçesi ile anında tespit edilebilir.   e) Siber suçların önüne geçmek ve bilişim etiği oluşturmak için bilişim ……………………………geliştirilmiştir.