XVII YÜZYILDA ISLAHAT HAREKETLERİ

     XVII. yüzyılın sonlarından itibaren Osmanlı kurumlarında bozulmalar başladı.

  Kurumlardaki bu bozulmalar ve usulsüzlükler Kanuni döneminde yapılan uygulamalarla başlamış etkisini sonra göstermiştir. Devlet düzenindeki bozulmalar devletin duraklamasına ve imparatorluğunun eski ihtişamlı döneminden uzaklaşmasına yol açtı. Osmanlı devlet adamları imparatorluğu eski güçlü dönemlerine döndürmek ve duraklamadan kurtarmak amacıyla kurumlarda bazı yeni düzenlemeler yaptılar.

     Osmanlı tarihinde ilk ıslahat hareketleri XVII. Yüzyılda başlamıştır. Bu yüzyılda yapılan önemli ıslahatların başlıcaları şunlardır:

- I. Ahmet Dönemi Islahatları

 - Kuyucu Murat Paşa Islahatı 

- II. Osman'ın yapmak istediği Islahatlar   

- IV. Murat dönemi Islahatları                            

- Tarhuncu Ahmet Paşanın Islahatı

 a. I. Ahmet Dönemi (1603-1617):

    XVII. yüzyılın başında tahta geçen I. Ahmet kardeşler arasındaki taht kavgalarını önlemek amacıyla saltanat hukukunda değişiklikler yaptı. Bu değişikliğe göre hükümdar öldüğünde yerine hanedanın en yaşlı ve Akallı üyesinin getirilmesi kabul edilmiştir, buna Ekber ve Erşed Kanunu denir.

     Bu yasanın çıkarılmasından sonra taht kavgaları önemli ölçüde azalsa da ancak kafes usulü getirilerek şehzadelerin sancağa çıkma geleneği engellendiği için şehzadelerin yönetim deneyimi kazanamamasına neden oldu.

    I. Ahmet döneminde; Anadolu’da Celâli İsyanları yaygınlaştı. Bu dönemin sadrazamı olan Kuyucu Murat Paşa, güvenliği sağlamak amacıyla iç isyanları bastırmak için tamamen askeri tedbirler aldı. Kuyucu Murat Paşa; Anadolu'da çıkan isyanlarda 60 bin  kişi idam edilmiştir.

Kuyucu Murat Paşa aldığı sert tetbirlerle Celali isyanlarını bastırmışsa da isyanların nedenleri ortadan kaldırılmadığı için kısa  süre sonra yeni isyanlar tekrar baş göstermiştir.

Bilgi Notu: Sultan Ahmet Camisi, 1609-1616 yılları arasında Sultan I. Ahmet tarafından İstanbul'daki tarihi yarımadada Mimar Sedefkâr Mehmet Ağa'ya yaptırılmıştır.  Yazıları Diyarbakırlı Seyyid Kasım Gubari tarafından yazılmıştır. Bu cami Türkiye'nin 6 minareli ilk camisidir.

 b. Sultan II. Osman'ın Islahatı:

          (Genç Osman) 

 

Tahta geçince Padişah olanın kardeşini öldürme usulünü babası I. Ahmet gibi kaldırarak kardeşlerini öldürmedi.  

Saray dışından evlendi. (Yavuz devrinden sonra Padişahlar saraydaki cariyelerle evlenirdi.) En  önemli ıslahatı   Kapıkulu askerlerini kaldırmak istemesiydi.

 e. IV. Murat Islahatı (1623–1640):

IV. Murat tahta geçtiğinde çocuk yaştaydı. Bu nedenle yönetme yetkisini Annesi Kösem Sultan ile Sadrazam Ali Paşa kullanmışlardır. İlk işi; İstanbul'da kapıkulunun yüksek rütbeli subayları (Ocak    zorbalarını)    ortadan kaldırmıştır. Her türlü isyan belirtisini çok sert şekilde ezmiştir.

-Tütün ve içkiyi yasaklamıştır.

-Kahveleri yıktırmıştır. İran üzerine yaptığı iki seferden sonra  Anadolu'yu isyancılardan temizlemiş.

Bu dönemde özellikle Koçi Bey ve Kâtip Çelebi'nin raporları önemlidir. Koçi Bey hazırladığı raporunda devletin Kanuni Sultan Süleyman'dan sonra yaşadığı sıkıntıları, kurumların nasıl bozulduğunu detaylıca ortaya koymuş ve çözüm önerilerini sunmuştur. 

-Ancak ne var ki; Ünlü Koci Beyin ıslahat için sunduğu raporu uygulayamadan 28 yaşında ölmüştür.

IV. Murat Döneminde Yapılan Mimari Eserler: Revan Köşkü, Bağdat Köşkü, Niğde Bedesteni, Üsküdar Çinili Camisi ve Kulliyesi, Bayram Paşa Sıbyan Mektebi (Çeşme, külliye), Konya Şerafettin Camisi 

Bilgi Notu: IV. Murat döneminde; Hazarfen Ahmet Çelebi'nin kanat takarak Galata Kulesi'nden Üsküdar'a uçmuştur.

 f. Tarhuncu Ahmet Paşanın Islahatı:

 IV. Mehmet devrinde  Tarhuncu Ahmet 1652' de sadrazam oldu.

-Padişah mührü verirken- Paşa ne dersin: "Girit, Donanma ve bir massariftir. Masarife para yetiştirmeye taahhüt eder misin?" denildiğine bu görev Tarhuncu Ahmet tarafından kabul edilmiştir.

Tarhuncu Ahmet Paşa önce Hazineyi ele aldı.

Devlet hazinesinden çıkan paranın denetimine önem verdi,

israf ve rüşvet kapılarını kapadı.

Bütün mali defterdarı inceletti, ancak menfaatleri sarsılacak olanlar padişahı inandırarak (Padişahı tahtan indirmek için plan yaptığı iddiasında bulunularak) sadrazamı idam ettirdiler.

 Köprülüler Devri Islahatları:

Sultan IV. Mehmet (Avcı) 1648-1687 çok küçük olduğundan önce Kösem Sultan sonra da Valide Turhan Saltanat devlet yönetiminde söz sahibi olmuş. Turhan Valide Sultan Köprülü Mehmet Paşa’yı sadrazamlığa getirtti.

 Köprülü Mehmet Paşa Islahatı (1648-1661):

Köprülü Mehmet paşa fitne ve fesat çıkaranları ve Kapıkulu askerlerini sıkı denetim altına aldı.  

Venedikleri yenerek Çanakkale boğazlarını açtı.

Ege adalarını aldı. Girit'e yardım gönderdi.

Erdel Beyi Rakoçi'nin isyanını basstırdı.

Halep Valisi Abaza Hasan Paşa’nın isyanını bastırarak Abaza Hasan Paşayı idam ettirdi.

 Köprülü Fazıl Paşa (1661–1667):

 27 yaşında babasını ölümü üzerine yerine geçti. Girit’in Fethini tamamladı. Halka ağır gelen bazı vergileri kaldırdı. Cizyenin toplanmasını düzene koydu. Orduda bulunmayan fakat ulufe alanların ödeneklerini kesti. Avusturya savaşlarında aşiret kuvvetlerinden yararlandı.

Devlet adamlarının bayramlarda padişaha gönderdikleri hediyeleri kestirdi.

Taşrada üreyen ayanların etkisini kırmaya çalıştı.

 

XVII. yüzyılda düzenlenen hareketlerin ortak özellikleri:

 Köklü çözümlerden uzak korku ve şiddete dayanan önlemlerle toplum düzeltilmeye çalışarak yüzeysel ıslahatlarla yetinilmiştir.

Sekban: Tımar sisteminin bozulması nedeniyle orduya Sekban adında ücretli askerler alındı. Bu askerler savaş zamanında asker, barış zamanında ise işsiz olduklarından halktan haraç toplamaları Anadolu'da asayişin bozulmasına ve isyanların çıkmasına neden olmuştur.

Bilgi Notu:

İltizam ve Mukataa: Fatih Sultan Mehmet döneminde tımar dışında kalan bölgelerin vergilerini toplamak için getirilen bir düzenlemedir. Bir bölgenin kanunla belirlenmiş vergisini toplayıp hazineye yatırma işidir.  İltizam: ihaleyle belirlenen sisteme iltizam denir.  Mukataa: İhaleye kaynak olan toprağa mukataa denmiştir Mültezim: İltizam (ihale) işini yapanlara mültezim denmiştir.