Kıyas
Bilgi size güç verir, ancak saygıyı karakterinizle kazanırsınız.
Klasik mantığın en temel konusu çıkarımdır. Çıkarım, verilen önermelerden sonuç olarak yeni bir önerme çıkarmaktır. Buraya kadar gördüğümüz konular sırasıyla önce kavramlar ve sonra önermelerdi. Daha öncede belirttiğimiz gibi, kavramlar önermeleri, önermeler çıkarımları oluşturur. Çıkarım konusuna ise kısaca I. bölümde tümden gelim konusunda değinmiştik. Geçerli bir çıkarım tümden gelim yoluyla yapılır. Zaten mantığın ilgilendiği akıl yürütme biçimi de tümden gelimdir.
1. Kıyasın Tanımı ve Yapısı
Kıyas, verilen en az iki önermeden zihnin zorunlu olarak bir sonuç çıkarması işlemidir. Kıyasta, verilen önermelere öncül, öncüllerden zorunlu olarak çıkan önermeye sonuç adı verilir.
1. Öncül Bütün insanlar değerlidir.
2. Öncül Fatma insandır.
Sonuç O hâlde, Fatma değerlidir.
2. Kıyas Çeşitleri
Kıyaslar, basit, bileşik ve düzensiz kıyaslar olmak üzere üç grupta incelenebilir. Aşağıdaki çizelge kıyas çeşitlerini göstermektedir
Klasik Mantik - Kıyas (Tasım)
Klasik mantığın en temel konusu çıkarımdır. Çıkarım, verilen önermelerden sonuç olarak yeni bir önerme çıkarmaktır. Buraya kadar gördüğümüz konular sırasıyla önce kavramlar ve sonra önermelerdi. Daha öncede belirttiğimiz gibi, kavramlar önermeleri, önermeler çıkarımları oluşturur. Çıkarım konusuna ise kısaca I. bölümde tümden gelim konusunda değinmiştik. Geçerli bir çıkarım tümden gelim yoluyla yapılır. Zaten mantığın ilgilendiği akıl yürütme biçimi de tümden gelimdir.
1. Kıyasın Tanımı ve Yapısı
Kıyas, verilen en az iki önermeden zihnin zorunlu olarak bir sonuç çıkarması işlemidir. Kıyasta, verilen önermelere öncül, öncüllerden zorunlu olarak çıkan önermeye sonuç adı verilir.
1. Öncül Bütün insanlar değerlidir.
2. Öncül Aysu insandır.
Sonuç: O hâlde, Aysu değerlidir.
2. Kıyas Çeşitleri
Kıyaslar, basit, bileşik ve düzensiz kıyaslar olmak üzere üç grupta incelenebilir. Aşağıdaki çizelge kıyas çeşitlerini göstermektedir
Kıyas Çeşitleri
a. Basit Kıyaslar
İki öncül ve bir sonuçtan oluşan kıyaslardır. Kesin ve seçmeli olmak üzere ikiye ayrılır.
* Kesin Kıyaslar
Kesin kıyasta öncüllerde gizli olarak bulunan sonuç kesin olarak çıkarılır. Kıyasın sonucu, öncüllerde anlam bakımından bulunup şeklen bulunmuyorsa buna kesin kıyas denir. Yüklemli ve koşullu kesin kıyas olmak üzere ikiye ayrılır.
Yüklemli Kesin Kıyas (Kategorik Kıyas)
Tümü basit önermelerden oluşan kıyastır. Bu nedenle kategorik kıyas denilir.
Her yüklemli kesin kıyasta;
* Öncüller ve bir sonuç bulunur.
* Küçük, büyük ve orta terim vardır.
Büyük terim (predikat-P), sonuç önermesinin yüklemi olan terimdir. Aynı zamanda kaplamı en fazla olan terimdir. Orta terim (middle term-M), her iki öncülde de tekrarlanan terimdir. Küçük terim (subjekt-S), sonuç önermesinin öznesi olan terimdir. Aynı zamanda, içlemi en fazla olan terimdir. Büyük terimin bulunduğu önerme büyük önerme, küçük terimin bulunduğu önerme küçük önerme adını alır.
Aşağıdaki örneği inceleyiniz.
Büyük önerme Bütün ressamlar sanatçıdır.
orta terim büyük terim
Küçük önerme Abidin Dino ressamdır.
küçük terim orta terim
Sonuç O hâlde, Abidin Dino sanatçıdır.
küçük terim büyük terim
Yüklemli kesin kıyasların geçerli olabilmesi aşağıdaki kurallara uyulmasıyla sağlanır:
* Her kıyas, iki öncül ve bir sonuçtan oluşur.
* Her kıyasta, büyük, küçük ve orta terim vardır.
* Orta terim sonuç önermesinde yer almaz.
* Büyük ve küçük terimlerin kaplamı öncülde ne kadarsa, sonuçta da o kadardır.
Büyük terim, sonucun yüklemi, küçük terim ise öznesidir
* İki tikel öncülden bir sonuç çıkmaz.
* İki olumsuz öncülden bir sonuç çıkmaz.
* İki olumlu öncülden çıkan sonuç olumludur.
* Sonuç daima zayıf olana göre yapılır (zayıf olanlar tikel ve olumsuzlardır.)
* Bir olumlu, bir olumsuz öncülden çıkan sonuç olumsuzdur.
Bir tümel, bir tikel öncüllerin sonucu tikeldir
Yüklemli Kesin Kıyasın Biçimleri
Kıyasta kullanılan terimlerin kıyas içinde bulundukları konuma göre kıyasın dört biçimi vardır. Kıyas biçimlerini orta terimin konumu belirler. Orta terimin sadece öncüllerde bulunabileceğini hatırlarsanız, her öncül için iki konum, iki öncül için toplam dört konum ortaya çıkar.
2. Biçime Örnek
Orta terim, her iki öncülde de özne durumundadır.
3. Biçime Örnek
Orta terim, birinci öncülün yüklemi, ikinci öncülün öznesidir.
Bütün insanlar iki ayaklıdır.
Bazı insanlar sarışındır.
O hâlde, bazı iki ayaklılar sarışındır. (insan orta terim)
Hiçbir bencil yurtsever değildir.
Tüm yurtseverler halkı sever.
O halde; hiçbir bencil halkı seven değildir (halkı sevmez.)
(yurtsever orta terim)
Kıyas Kipleri
Basit önermelerin dört standart biçimi ve her kıyasta üç önerme olduğuna göre 64 farklı kıyas olanağı bulunur. Bunu dört kıyas biçimiyle hesaplarsak 64 X 4 = 256 kıyas kipi ortaya çıkar. Geçerli 24 kıyas kipi vardır, ancak bunların sadece 15’i kuvvetli kıyas kipi olarak kabul edilir. Aşağıdaki tabloda kıyasın bu 15 kipi gösterilmiştir. Mantıkçılar bu kiplere Latince adlar vermişlerdir.
Koşullu Kesin Kıyaslar
Bu kıyaslar da, sonucun öncüllerde anlam bakımından bulunup, biçim bakımından bulunmadığı kıyaslardır.
Koşullu kesin kıyasların yüklemli kesin kıyaslardan farkı, koşullu kesin kıyasın bir ya da iki öncülünün koşullu önermelerden (bitişik ya da ayrık koşullu) oluşmuş olmasıdır.
Her ne zaman gündüz olursa aydınlık olur. (bitişik koşullu)
Her ne zaman güneş doğarsa gündüz olur. (bitişik koşullu)
O hâlde her ne zaman güneş doğarsa aydınlık olur. (bitişik koşullu)
Yukarıdaki örnekte, her iki öncül koşullu önermelerden oluştuğundan sonuç da zorunlu olarak koşullu önerme olmuştur.
- Seçmeli Kıyas
Sonucun aynısının ya da karşıtının anlam ve şekil bakımından öncüllerde bulunduğu kıyaslardır. Seçmeli kıyaslarda birinci öncül koşullu öncül, ikinci öncül seçmeli öncül adını alır. İkinci öncül birinci öncülün bileşenlerinden birini evetler (doğrular, kabul eder) ya da değiller (yanlışlar, reddeder).
Seçmeli kıyaslar, öncülü bitişik koşullu, öncülü ayrık koşullu ve ikilem olmak üzere üç grupta incelenebilir.
Öncülü Bitişik Koşullu Kıyas
Bu kıyaslar, ilk öncüldeki önermelerin birbirine "ise" eklemiyle bağlandığı, ikinci öncülün basit önerme olduğu kıyaslardır. Yukarıda belirtildiği gibi, ikinci öncül birinci öncülün bileşenlerinden birini ya evetler ya da değiller. Böylece dört farklı kıyas biçimi ortaya çıkar.
Ön Bileşenin Değillenmesi: Seçmeli öncül, koşullu öncülün ön bileşenini değiller. Daha iyi anlaşılması için yukarıdaki örnekten hareket edelim.
Koşullu öncül ----------- ► Öğrenci kitap okur ise üniversiteyi kazanır.
ön bileşen art bileşen
Seçmeli öncül------------- ► Öğrenci kitap okumamıştır.
ön bileşen değilleniyor
Sonuç ----------------------- ► O hâlde, öğrenci üniversiteyi kazanamaz.
Art Bileşenin Evetlenmesi: Seçmeli öncül, koşullu öncülün art bileşenini
evetler.
Koşullu öncül------------ ► Öğrenci kitap okur ise üniversiteyi kazanır.
ön bileşen art bileşen
Seçmeli öncül------------- ► Öğrenci üniversiteyi kazanmıştır.
art bileşen evetleniyor
Sonuç ---------------------- ► O hâlde, öğrenci kitap okumuştur.
Art Bileşenin Değillenmesi: Seçmeli öncül, koşullu öncülün art bileşenini
değiller.
Koşullu öncül —► Öğrenci kitap okur ise üniversiteyi kazanır.
ön bileşen art bileşe
Seçmeli öncül------------ ^ Öğrenci üniversiteyi kazanamamıştır.
art bileşen değilleniyor
Sonuç ----------------------- ► O hâlde, öğrenci kitap okumamıştır.
Öncülü Ayrık Koşullu Kıyas (Seçenekli Kıyas)
Seçenekli kıyas, birinci öncülü oluşturan bileşenlerin birbirine "veya", "ya...ya da" eklemleriyle bağlandığı kıyastır. İkinci öncül, birinci öncülün bileşenlerinden birini evetler ya da değiller. Böylece sonuca ulaşılır ve bu kıyasta sonuçlar evetlemelerde olumsuz, değillemelerde olumlu olur.
Ön Bileşenin Evetlenmesi:
İnsan ya özgürdür ya da köledir.
İnsan özgürdür
O hâlde, insan köle değildir.
Ön Bileşenin Değillenmesi:
İnsan ya özgürdür ya da köledir.
İnsan özgür değildir.
O hâlde, insan köledir.
Art Bileşenin Evetlenmesi:
İnsan ya özgürdür ya da köledir.
İnsan köledir
O hâlde, insan özgür değildir.
Art Bileşenin Değillenmesi
İnsan ya özgürdür ya da köledir.
İnsan köle değildir.
O hâlde, insan özgürdür.
İkilem (Dilem)
Koşullu ve seçenekli önermelerin birleşmesinden oluşmuş kıyaslara ikilem denir. Büyük önerme "ve" eklemiyle birleştirilmiş iki koşullu önermeden oluşur. Bu nedenle büyük önermenin dört bileşenli karmaşık bir yapısı vardır. Küçük önerme ise ayrık koşullu önermedir ve büyük önermedeki önermeleri evetler ya da değiller. Böylece sonuç olumlu ya da olumsuz olur.
Örnek 1:
Ben varsam ölüm yoktur ve ölüm varsa ben yokum.
Ben varım ve ölüm yoktur.
O hâlde, ölüm varsa ben yokum
a. Bileşik Kıyaslar
Bileşik kıyaslar, basit kıyaslardan farklı olarak ikiden fazla öncülü olan kıyaslardır. Bu kıyaslar zincirleme, sorit (yığın) ve karma (hulfi) olmak üzere üçe ayrılır.
- Zincirleme Kıyas
Birkaç kıyasın art arda gelmesiyle oluşan ve ikiden daha fazla öncülü olan kıyastır. Bu kıyaslarda, bir kıyasın sonucu onu izleyen diğer kıyasın ilk önermesi olur.
Zincirleme kıyas ileriye ve geriye doğru olmak üzere iki biçimi vardır. Önce gelen kıyasın sonucu sonra gelen kıyasın büyük önermesi olursa buna ileriye giden zincirleme kıyas, önce gelen kıyasın sonucu sonra gelen kıyasın küçük önermesi olursa buna geriye giden zincirleme kıyas adı verilir.
"Bütün insanlar canlıdır." önermesini birinci, "Bütün akıllılar insandır." önermesini ikinci öncül alarak, en az üç kıyasın bulunduğu bir zincirleme kıyas yapınız.
Geriye giden zincirleme kıyas örneği;
Bu ırmak gürültü yapıyor.
Gürültü yapan hareket ediyor demektir. Bu ırmak hareket ediyor.
Bu ırmak hareket ediyor.
Hareket eden donmamıştır.
Bu ırmak donmamıştır.
Bu ırmak donmamıştır.
Donmamış olan beni taşıyamaz.
Bu ırmak beni taşıyamaz.
- Sorit (Yığın)
Zincirleme kıyasın bir türü olarak sorit, zincirleme kıyasın ortasındaki sonuç önermelerinin çıkarılmasıyla yapılır. Dolayısıyla, zincirleme kıyasta sonuç ve öncül olarak tekrarlanan önermelerin çıkarılması gerekir. Yukarıda zincirleme kıyas için verdiğimiz örnekleri sorite çevirelim.
İleriye giden zincirleme kıyastan oluşturulan sorit:
Bütün canlılar varlıktır. Bütün B’ler A’dır.
Bütün hayvanlar canlıdır. Bütün C’ler B’dir.
Bütün kafadan bacaklılar hayvandır. Bütün D’ler C’dir.
Bütün örümcekler kafadan bacaklıdır. Bütün E’ler D’dir.
O hâlde, bütün örümcekler varlıktır. O hâlde, bütün E’ler A’dır.
Geriye giden zincirleme kıyastan oluşturulan sorit:
Bu ırmak gürültü yapıyor.
Gürültü yapan hareket ediyor demektir.
Hareket eden donmamıştır.
Donmamış olan beni taşıyamaz.
Bu ırmak beni taşıyamaz.
İleriye giden zincirleme kıyastan yapılan sorite ileriye doğru sorit, geriye doğru giden zincirleme kıyastan yapılan sorite ise geriye doğru sorit denir.
- Karma (Hulfi) Kıyas
Bir kesin kıyas ile bir seçmeli kıyasın birleşmesinden oluşturulmuş kıyastır. Bu kıyas, bir yargının "imkansız" olduğunu göstererek kanıtlama yapmada kullanılır. İspatlanmak istenen yargının karşıt hâlinin imkansız olduğu gösterilerek ispat edilmek istenenin doğru olduğuna karar verilir.
Örneğin, "Bir şey kendisini varken yok edemez." yargısını ispatlamak için şöyle bir yol izlenir:
Eğer bir şey kendisini varken yok edemez yargısı yanlışsa, bir şeyin kendisini varken yok ettiği doğrudur.
Eğer bir şey kendisini varken yok etse, daha önce varken yok olması gerekir.
O hâde, kanıtlamak istediğimiz yargı doğru değilse, bir şey V. varken yok olması gerekir.
Kanıtlamak istediğimiz yargı doğru değilse, bir şey varken
yok olması gerekir.
Bir şeyin var iken yok olması imkansızdır.
O hâlde, bir şey kendini varken yok edemez.
Yukarıdaki örnekte, birinci kıyas kesin kıyas, ikinci kıyas seçmeli kıyastır.
Zincirleme kıyas ile sorit arasında nasıl bir fark ve ilişki vardır. Y anıtlayamadıysanız bu konunun başına dönünüz.
b. Düzensiz Kıyaslar
Basit kıyaslar iki öncül ve bir sonuçtan oluşmasına rağmen, günlük yaşamda kullandığımız çıkarımlar ya daha az ya da daha fazla önermeden oluşur. Bu nedenle klâsik kıyas biçimlerine uymazlar. Bu kıyaslara düzensiz kıyas adı verilir. Düzensiz kıyaslar, kısaltılmış ve delilli kıyas olmak üzere ikiye ayrılır.
- Kısaltılmış Kıyas (Entimem)
Zihinde tam tasarlandığı hâlde dildeki ifadesi eksik olan kıyaslardır. Zihinde tam tasarladığımız için, düşüncede bir eksiklik yoktur. Ancak, anlatımda bir eksiklik vardır.
Bir öncülü ya da sonucu eksik bırakılan kıyaslara kısaltılmış kıyas (entimem) denir.
Örneğin, "Sigara içmek zararlıdır, çünkü kanser yapar." entimeminin zihindeki tam ifadesi şöyledir:
Tüm kanser yapan şeyler zararlıdır. Sigara içmek kanser yapar.
O hâlde sigara içmek zararlıdır.
- Delilli Kıyas
Öncüllerle birlikte onların değilleri de veriliyorsa buna delilli kıyas adı
verilir.
Kitap okumayana kızmak doğrudur.
(Delili: Çünkü kitap okumayan hiçbir şey öğrenemez.)
Ali kitap okumamıştır.
(Delili: Çünkü söylediği şeyler tamamen tutarsızdır.)
O hâlde; Ali’ye kızmak doğrudur.
Etiketler :
#Kıyas,
