Osmanlılarda Ekonomik Yapı
Osmanlılarda Ekonomik Hayat
OSMANLILARDA EKONOMİ
Osmanlı ekonomisini üç kısma ayırarak inceleyeceğiz:
1- Klasik Dönem Osmanlı Ekonomisi
2- Tanzimat Dönemi Ekonomik Yapı
3- Meşrutiyet Dönemi Ekonomik Yapı
Osmanlı ekonomik hayatına liberal prensipler hâkimdir. Ama bu başıboş bir liberalizm değildir. Millî gelirin fertlere taksiminde sosyal adalet esastır. Bir ülkenin iktisadi sistemi, o ülkenin toplumunun hayat tarzı ve toplumsal değerleriyle yakından ilişkilidir. Osmanlı toplumunda iktisadi anlayışın temelinde:
-Örf ve gelenekler
-İslâmi İnanç Sistemi
-Devletin hâkim olduğu coğrafyadaki kültürler, etkili olmuştur.
-Osmanlı Devletinin İktisadi kurumlarının oluşmasında, daha önceki Türk – İslam Devletleri’nin kullandıkları, tımar, lonca, ihtisap, narh vb. kurumlar etkili olmuştur.
İkta ve Vakıf sistemi hem toplum arasında düzenli bir teşkilatlanmaya neden olurken hem de ekonomik hayatında önemli rol oynamıştır. Yani Osmanlı Devleti; tımar, lonca, ihtisap, vakıf, cizye, zekât, humus, haraç vb… gibi kendisinden önceki Türk ve Müslüman devletlerinden miras olarak almıştır.
Osmanlı ekonomisi başta tarım ve hayvancılığa dayanırdı. İşte bu yüzden iktisat anlayışı toprağın işlenmesi ve vergilendirmenin düzgün şekilde yapılandırılması gerekiyordu.
Sınırların genişlemesi ile Fatih Sultan döneminde ipek ve Yavuz Sultan Selim döneminde ise baharat yolları kontrol altına alınmıştı. Buda Osmanlının iktisat anlayışında bazı değişikliklere neden olmuştu.
Osmanlı ekonomisinde iki hedef gözetilmiştir.
-Toplumsal refahı sağlamak
-Devlet ihtiyaçlarının sağlanması için vergilerin düzenli olarak toplanmasıydı.
Osmanlı ekonomisi kuruluş döneminde kendisinden önceki Türk gelenek ve görenekleri ile İslâm anlayışına dayalıydı. Özellikle Osmanlı ekonomisi Kuruluş ve Yükseliş döneminde ahilik gelenekleri doğrultusunda idi ve ahilik geleneklerine göre Osmanlı ekonomisi biçimlenmiştir. Bu dönemde Osmanlı ekonomisi Toprak, hayvancılık ve ganimet üzerine kuruluydu. Kanuni Sultan Süleyman döneminde tımar sisteminde tımarlar hak etmeyen kişilere verilmesi ve usulsüz atamalar nedeniyle devlet yönetiminde ve ekonomik hayatta güvensizlik yaratmıştır. Coğrafi keşiflerle ticaret yollarının değişmesi Osmanlı ekonomisini olumsuz yönde etkilenmiştir. Bu durum 1580 kendisini belirtmiş ve Osmanlı ekonomisinde enflasyon arkasından da devalüasyon yaşandı. Kanuni döneminden verilen Kapitülasyonlar sonraki yıllarda diğer bazı Avrupa ülkelerine de verilmesi Osmanlı ekonomisini olumsuz yönde etkileyen bir diğer unsurdur. Ahilik geleneğinin zamanla tımar sisteminin eline geçmesi ve tımar sisteminin bozulması olayı taşrada isyanlara neden olmuştur. Bu isyanları bastırmak için güç kullanılarak binlerce Anadolu Türkmenleri öldürülmüştür.
Üretilen mallar iç piyasada yetmeyince dış alım yapılırdı. XVIII. yüzyıla kadar kendi kendisine yeterli olan Osmanlı ekonomisi bu yüzyıldan sonra ticaret yollarının değişmesi ve kapitülasyonlar ve İngiltere’ye tanınan Balta Limanı Ticaret Anlaşması nedeniyle Osmanlı ekonomisi iflas etti. III.Selim ve sonradan gelenler bazı tedbirler aldılarsa da başarılı olamadılar.
Tanzimat dönemine kadar Osmanlı ekonomisi şöyle veya böyle Batı ile rekabet edebilecek düzeydeydi. Osmanlı toplumu tarafından tezgahlarda üretilen kumaşlar Avrupa ile rekabet gücünü korumaktaydı. Oysa Tanzimat döneminde İngiltere ile imzalanan Balta Limanı Ticaret sözleşmesi Osmanlı ekonomisinin ölüm fermanı olmuştur. Osmanlı ekonomisi 1853-1856 Kırım savaşında açık vermiş ve dışarıdan borç para almak zorunda kalınmıştır. II. Abdulhamid döneminde bu borçları ödeyemeyeceğini ilan eden Moratoryum ilan etmiştir. Muharrem Kararnamesi ile Duyun-u Umumiye İdaresi kurularak Osmanlı Devleti'nin borçlarının tahsili için kaynaklarına yabancılar tarafından el konuldu.
1.İaşecilik:
Bu ilkeye göre reayanın refahını sürekli kılmak için öncelikle piyasalarda istenilen kalitede uygun fiyata yeterli miktarda mal bulunmalıdır. Bu nedenle Osmanlı Devleti üretime çok önem vermiştir. İthalat serbesti ve Ahiliğini günlük hayattaki hizmet anlaşışı, dayanışmacı bir toplum oluşturmayı hedef almıştı. Hayır amaçlı Allah yolunda infak etme arz yönüyle topluma sunulmaktaydı.
Üretim, tarımsal üretimin ağırlıkta olduğu köyler ve diğer geçim kaynaklarına sahip kasabalardan mürekkep kazalar ekseninde örgütlenmiştir. Kazaların ihtiyaçları tesis edildikten sonra artan ürün diğer kazalara ve İstanbul’a gönderilmektedir. Böyle bir mantık içinde ithalatın ihracata oranla daha önemli kabul edilmesi doğal karşılanmış ve ithalat serbest bırakılmıştır. Provizyonizm özetle mevcut ihtiyaçları en iyi şekilde karşılama anlamına gelir. Bu durum Osmanlı Devleti’nde arz yönlü bir ekonomiyi öne çıkarmıştır.
2.Gelenekselcilik:
Mevcut üretim ve tüketim arasındaki dengeleri korumayı ve var olan düzeni bozacak değişme eğilimleri, korumaya yönelik politika izlenmiştir. .
Üretimde küçük bir düşme veya tüketimde küçük bir arıtış, mevcut ulaşım imkânlarının yetersizliği karşısında kolayca kıtlığa dönüşebilirdi. Bu amaçla tüketimi artırıcı nitelikteki değişme eğilimleri kontrol altında tutmak hedeflenmiştir. .
Bu nedenle israf ve lüks tüketime yönelik yasaklamalar getirilmiştir. Devlet bu ilkeye göre üretim ve tüketim arasındaki dengeyi korumaya yönelik politikalar izlemiştir.
3. Fiskalizm:
Fiskalizm, Hazineye ait gelirleri mümkün olduğu kadar yüksek düzeye çıkarmak ve ulaştığı düzeyin altına inmesini engellemeyi amaçlıyordu. Yani devletin iktisadi kararlar alırken bir yandan hazine gelirlerini yükseltme öte yandan da ulaştığı gelir seviyesinden düşmemek adına harcamaları kısma esasına dayanır. Gelirleri yükseltmek üretim araçlarının geliştirilmesi, ulaşımın kolaylaşması ve parasal ilişkilerin genişliğine bağımlıdır. Devletin ilk iki unsur hususunda yapacağı bir şey yoktur. Sonuncu unsur ise para ile uğraşan bir sınıf ile ekonomi arasında bağımlı bir ilişki doğuracağından toplumsal dengeyi bozma ihtimali taşımaktadır.
Dolayısı ile istenilen bir durum olmaktan oldukça uzaktır. Devletin gelir seviyesini sabitleme arzusu harcamalar üzerindeki tavrını sertleştirecek ve vergi merkezli bir anlayışın yürürlükte olmasına sebep olacaktır. Fakat bu durumun önüne iaşecilik ilkesi ile birlikte gelenekselci anlayış geçmeye çalışır.
Not: Klasik dönemde devletin toprağı Miri arazi olarak egemenliğinde tutmuştur. Çünkü tarımın ekonomideki ağırlığı ve ülke topraklarının hanedanına ait olması bunu gerekli kılmakta idi. Devlet toprakların işletme hakkını reaya ya (halk) bırakmıştır. Tarımsal teşkilatlanmayı tımar sistemiyle çözen Osmanlı Devleti; insan faktörü, ticaret ve sanayi gibi sektörlerle ekonominin kaynağını şekillendirmiştir.
1. Klasik Dönemde Ekonomik Yapı
Klasik Dönem Osmanlı Devleti’nin iktisadi yapılanması;
-Merkez maliyesi,
-Tımar sistemi
-Vakıf sistemi
olmak üzere üç kısımdan oluşur.
a. Merkez Maliyesi
-Merkez maliyesinin başında sadrazama karşı sorumlu başdefterdar bulunmakta idi.
- Ülkede mali yargı ve hazine işleri Rumeli Defterdarı olan başdefterdar etrafında örgütlenmişti. Bu sistem merkezde hazinenin çeşitli gelir ve gider hesaplarının tutulduğu ve koordinasyonun sağlandığı bürolardan oluşmakta idi. Rumeli ve Anadolu eyaletlerinin dışında kalan diğer eyaletlerde baş defterdara bağlı taşra defterdarlıkları bulunmaktaydı.
Not: Merkez maliyesi daire ve bürolarında çalışan memurlar maaşlarını hazineden almayıp, geçimlerini kayıt ve tescillerden tahsil ettikleri vergi ve harçlardan karşılamakta idiler.
Osmanlıların kendilerinden önceki Türk devletleri gibi en önemli gelir kaynağı halktan alınan vergilerdi. Devlet bir taraftan İslam hukukunun gereği şer’i vergiler (zekât, cizye, haraç) toplarken diğer taraftan geleneklere dayanılarak konmuş örfi vergilerde toplamaya devam etmiştir.
b. Tımar Sistemi
Büyük ölçüde tarıma dayalı olan Osmanlı ekonomisi tımar sistemiyle teşkilatlandırılmıştı.
Osmanlı Devleti’nde askerlere ve devlet görevlilerine, vergi kaynakları ile birlikte belirli bölgeleri bir tür maaş olarak verme usulüne tımar sistemi denirdi. Yani bir kısım asker ve memurlara geçim, hizmet veya masraflarına karşılık belirli bölgelerin vergi kaynaklarının tahsis edilmesine tımar sistemi diyebiliriz. Bu sistem Selçuklulardaki İkta sisteminin devamı niteliğindedir.
Osmanlı Devleti’nde geliri görevlilere verilen bölgelere dirlik denmektedir. Dirlikler, gelirlerine göre üç kısma ayrılmaktadır.
1. Has: Yıllık geliri 100.000 akçeden fazla olan topraklar.
2. Zeamet: Yıllık geliri 20.000 akçe ile 100.000 akçe arasında olan topraklar.
3. Tımar: Yıllık geliri 20.000 akçeye kadar olan topraklardır. Tımar, “Sipahi” denen eyalet askerlerine verilmekte idi.
Yönetenler ve Yönetilenler arasındaki ilişkinin sağlanmasında tımar sisteminin payı büyüktür. Özellikler Osmanlılarda kuruluş döneminde bu sistem, Ahilerin elinde bulunmaktaydı. Ahilerin bu teşkilatlı çalışmaları Osmanlıları beylikten devlete ve sonrasında imparatorluğa taşımıştır. Ama ne yazık ki sonraki dönemlerde Ahilerin bu yetkileri kısıtlanarak tımar sisteminin güçlendirilmesi ve tımarların da zamanla bozulması ile ülke ekonomisi giderek çöküşe gitmiştir.
Tımar toprakları devlet mülkü sayıldığından dolayı miras bırakılması, bağışlanması ve vakfedilmesi yasaktı. Bununla birlikte toprak sipahinin ve köylünün elinden keyfi olarak alınamazdı.
Sipahi-Reaya İlişkisi:
Devletin Yönetenler sınıfını oluşturan Seyfiye kesimi ile yönetilenler sınıfını oluşturan reaya ilişkileri kanunla düzenlenmiştir. Tımar sisteminin temel ilkesi üretimin sürekliliğiydi. Bu nedenle sipahi ve reaya arasında karşılıklı sorumluluklar ön plandaydı.
Sipahilerin Görev ve Sorumlulukları:
– Köylünün güvenliğini sağlamak
– Köylünün vergilerini rahatça ödemelerini sağlamak
– Toprağı terk eden köylüleri kadının emri gereğince toprağa dönmeye zorlamak
– Toprağını terk eden ve geri dönmeyen köylüden çift bozan vergisi tahsil etmek
– Köylünün tarım ihtiyaçlarını temin etmek
– Toprağını bir başkasına devreden köylünün üzerinden toprak tapusunun alınarak yeni sahibine toprak tapusunun verilmesini sağlamak
Not: Osmanlılarda sipahilerin geniş yetkileri olmakla birlikte reaya üzerinde egemenlik hakları yoktur. Suç teşkil eden bir olay karşısında ceza verme yetkileri yoktur. Bu yetki Kadı’ya aittir. Kurallara uymayan Sipahi’nin tımarı elinden alınıyordu.
Toprağı kullanan köylünün vazife ve sorumlulukları:
– Nedensiz olarak toprağını terketmemek
– Toprağına üç yıl üst üste boş bırakmamak,
– Ödemek zorunda olduğu vergiyi sipahiye ödemek,
– Bulunduğu köyde Sipahi’nin evini, ambarını yapmak,
– Elde edilen mahsülünü bir günlük mesafeye kadar olan pazarlara taşımak.
– Sipahi’nin çayırını biçmek
XVI. yüzyılın ilk çeyreğinde; 70 – 80 bin kişilik Cebellu denilen silahlı ve zırhlı askerlere karşılık Kapıkulu Ocakları’nda 27 bin civarında asker olduğu tahmin edilmektedir. XVII. asrın sonlarında ise devletin nakdi gelirleri 600 milyon akçeyi geçmişti.
Tımar gelirleri toplam gelirin % 40 civarındaydı.
c. Vakıf Sistemi
Vakıf; Bir malı, menfaati kamuya bırakılmak üzere özel mülkiyetten çıkarmaktır. Tarihte ilk defa Uygurlardan öğrenilmiştir. Uygurların da Çinlilerden öğrendiği sanılmaktadır.
Osmanlı Devleti’de Türk – İslam Devletleri’nde olduğu gibi, servet ve mülkiyetin toplumun tüm katmanlarına eşit olarak paylaştırılarak, ihtiyaçlarının karşılanması amaçlanmıştır.
Bu amaca ulaşmak için Osmanlı Devleti vakıflardan istifade yoluna gitmiştir. Vakıflar, toplumsal dayanışma ve sosyal refahı artırmak için bir çok yatırım yapmışlardır.
Vakıfların faaliyetleri:
-Vakıflarda biriken paralar geri ödeme şartıyla tüccarlara kredi olarak verilmiş ve bu durum ticarî hayatı canlandırmıştır.
-Mahallelerde sıkıntı içinde bulunan hak veya bazı yardıma muhtaç kişiler desteklenmiş.
-Ulaşım için gerekli olan han, kervansaray ve yolların yapımı ve işletilmesi gerçekleştirilmiştir.
Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminde fethedilen yerlerin Türkleşmesi için yapılan iskân faaliyetlerinde,
-Şehir duvarları ve kaleler inşa edilerek savunma çabalarına katkıda bulunulmuş.
-Vakıflarda toplanan avarız akçesi ile ortak giderin karşılanmasında devlet vakıflardan yararlanmıştır.
-Hayır amaçlı kurumlar finanse edilerek korunmuştur.
-Köy, kasaba ve şehirlerin sosyal ve kültürel ihtiyaçlarının karşılanmasında, kullanılmıştır.
-Sağlık, eğitim ve öğretim faaliyetlerinin yapılmasında, etkili olmuştur.
Vakıflar sayesinde devlet birçok eğitim kurumları açarak çok değerli bilim adamlarının yetişmesini sağlamıştır.
Vakıflar sayesinde binlerce ciltlik kütüphaneler kurulmuş ve halkın kültürel seviyesi artmış, kurulan imarethaneler (aşevi) ile binlerce yoksul insan karnını doyurmuş ve devlet halkına olan vazifelerini (sosyal devlet anlayışı) yerine getirmiştir;
Vakıflar yaptıkları faaliyetler karşılığında vergi vermemişlerdir. Gelirleri ise;
– Nakit para bağışı,
– Kira getiren bir gayrimenkulun bağışlanması,
– Bağışlanan herhangi bir varlığın satılarak nakide dönüştürülmesi,
– Vakfedilen arazilerin ekilerek elde edilen ürünlerin geliri gibi farklı yollardan gelir elde edilmekteydi.Vakıflar ekonomide düzenli ve muazzam bir para akışının gerçekleşmesini sağlamaktaydı. 1527' istatistiklerine göre Osmanlı Devletinde merkezde toplanan vergi gelirinin yaklaşık % 12'si kadarının vakıf paraları oluşturmuştur.
Üretim Yapısı:
Osmanlı Devleti iaşe ilkesi gereği ihtiyaç duyulan her türlü malın karşılanması için tarımsal ve sınai üretime büyük önem vermiştir. Tarımsal üretim, tımar sistemi çerçevesinde, sınai üretim de loncalarca gerçekleştirildi. Devlet, üretimde devamlılığı sağlamak için zirai toprakların mülkiyet hakkını fertlere bırakmaz, fertler ancak muhafaza görevini üstlenir ve üretim yapardı. "Miri" adı verilen bu mülkiyet rejiminde toprak, çiftçilere babadan oğla geçecek şekilde kiralanmış sayılır, alımı satımı devletin sıkı kontrolü altında tutulur düşürmeye sebep olacak şekilde şehirlere ya da başak bölgelere göç etmelerine izin verilmezdi.
Tarım üretiminden gelen zirai ürünler ham maddeleri kaza merkezinde satın almak, işlemek ve satmak kasaba esnafının tekelindeydi. Devlet üretim ve tüketim arasındaki dengeyi korumaya önem verirdi. Üretimin hedefi, yurt içi ihtiyaçlarının karşılanmasıydı. Yurt içi ihtiyaçların tümü karşılandıktan sonra kalan mal varsa onun ihaç edilmesine de müsaade edilirdi. Osmanlı iktisadi sisteminin diğer özelliği de "eşitlik" eğiliminin ticaret ve esnaflıkta kaynakların bölüşümünde büyük farklılaşmaların oluşması esastı.
Sınai Üretim:
Selçuklulardan beri ekonomik faaliyetler üzerinde önemli derecede rol oynayan ahiler, Osmanlı Devleti'nde kuruluş döneminde de aynı görevi en iyi şekilde yerine getirmişlerdir. Ama Fatih döneminde ahilerin faaliyetlerinde bazı kısıtlamalar getirilmesi nedeniyle zamanla bu kurumda bozulma olmuş ve devletin kontrolündeki loncalar daha etkin olmuşlardır. Bu süreçte sanayi küçük işletmelerden oluşmuş olup "lonca" adı verilen esnaf teşkilatının eline geçmiştir. Bu süreçte ekonominin gelişmesiyle kentlerde çarşıların her köşesinde bir lonca oluşmuş her loncada da aynı mesleğe mensup esnaf bir araya gelmişti. Kentler büyüdükçe iş bölümü ve uzmanlaşma da derinleşmiş lonca sayısı artmıştı. Loncalar bir beldede üretilen malın miktarı, kalitesi ve fiyatının belirlenmesinde söz sahibiydi.
Ancak Avrupa'daki sanayinin gelişmesi, coğrafi keşiflerle Avrupa'ya akan altın ve değerli paralar nedeniyle Avrupa toplumu zenginleşirken, Osmanlı toplumu ise bunun tam tersi bir durumla karşı karşıyaydı.
Tarım ve Hayvancılığa Dayanan Sanayiler
a. Dokumacılık
Osmanlılarda Dokuma Sanayii;
– Lifli bitkiler (keten, kenevir, pamuk vb) hammadde olarak kullananlar.
– Yünlü kumaş üretilenler
– İpekli dokumacılar
Anadolu’nun her tarafında yaygın olan daha çok lifli bitkilere dayalı üretime elverişliydi. Pamuklu dokumalarda Batı, Orta ve Güneydoğu Anadolu ile Suriye ön plana çıkarken, keten dokuma sanayiide; Ege, İstanbul ve Kastamonu çevresi gelişmiş durumdaydı. Kadife ve İpekli dokumanın merkezi; Bursa ve Bilecik idi.
Bursa; nefti, mavi bez, çeşitli renklerde kadifeler, altın (sırma) ve gümüş telli dokumalarla ünlüydü.
Dış ticarette önemli bir yere sahip olan İstanbul’da kaliteli basma imalathanelerin yanı sıra Fener Tahta Minare örneğinde olduğu gibi iltizamla işletilen bir çuha fabrikası da vardı. Bu fabrikada 1720’den sonra kalın ipekli kumaşlar da dokunmuştur. XVIII. yüzyıl İstanbul’unda ipekli dokumanın zirve yaptığı dikkat çekmektedir.
İç ve dış talebin yoğun olduğu yünlü dokuma (sof) Ankara ve çevresinde ileri gitmiştir. Bunun yanı sıra Selanik’te de çuha ve keçe üretimi yapılmaktaydı.
Halıcılık, Türk tarihinde öne çıkan bir üretim alanıydı. Osmanlı Döneminde Uşak, Gördes, Kula, Milas, Ladik (Denizli) halıcılığıyla ön plana çıkmış, bu halılar tüm Avrupa’da büyük talep görmüştür.
b. Dericilik
Osmanlı’da var olan hayvancılık sektörü deri sanayinin de gelişmesinde etkili oldu. Bu sanayi kolu İstanbul, Edirne, Kayseri, Konya, Ankara, Bursa gibi şehirlerde ön plana çıktı. Kürkçü esnafının en faal olduğu yerler İstanbul ve Edirne’dir. Dericilik ve dokuma sanayinin gelişmesi beraberinde boyacılığın da gelişmesine neden olmuştur. Bursa ve diğer şehirlerde Avrupa’nın lüks kumaşlarının boyahanelerde boyanması, boyacılık alanındaki gelişmeyi göstermektedir.
c. Sanayideki Gelişmeler;
– Duraklama döneminde uzun süren savaşlar ve savaşlarda galibiyet olmaması nedeniyle ganimetlerden elde edilen gelirin ortadan kalkması
– Celali İsyanları
– Bir çok sermaye sahibi ve kalifiye elemanın savaşlarda ölmesi ve buna bağlı olarak bazı atölye ve tezgah sayısının azalması
– Batı’nın yüksek hammadde talebi ve buna bağlı olarak iç üretimdeki yetersizliğin artması ve yerli sanayinin çökmesi nedenleriyle Avrupa ile rekabet edilememiştir.
Ayrıca Avrupa’daki fabrika üretimine karşı Osmanlı ekonomisi XVIII. yüzyılın ikinci yarısına kadar direnmesine rağmen XIX. yüzyıldan itibaren özellikle İngiltere ile yapılan "Balta Limanı Ticaret Sözleşmesi" ile Avrupa mallarının Osmanlı pazarında rağbet görmesi Osmanlı sanayini iflasa sürüklemiştir.
d. Madencilik ve Maden Sanayii
Osmanlı Devleti’nde maden sanayii, madeni para ve savunma sanayinin ihtiyaçlarına göre oluşmuştur.
Maden işlemeciliği daha çok savaş malzemeleri, ev gereçleri, tarım aletleri ve at koşum takımları alanında gelişmiştir. Özellikle savaşların sürekliliği gülle döküm fabrikaları ve savaş gemisi yapımını hızlandırmıştır.
-XVII. yüzyılın sonlarından itibaren Batı’nın teknolojik anlamda ön plana çıktığı anlaşıldı. Avrupa toplarının Osmanlı topraklarından üstün olduğunun farkına varan Osmanlı Devleti gerekli tedbirler almaya başladı. Tersanedeki gemi inşa faaliyetlerinde Avrupalı teknisyenler görev almaya başladı.
Kalyonlar için gerekli olan demir yurt içinden temin edilemediği için İngiltere’den ithal edildi.
-Bu durum ancak bir Humbaracı ustasının XVIII. yüzyıl başında bulduğu bir yöntemle büyük demir kütleleri üretilecek fabrikanın kurulmasıyla aşılabildi.
-Bütün bu gelişmelere rağmen XVIII. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı iktisadında meydana gelen daralma madenciliği de olumsuz yönde etkiledi.
e. Tüketim
Üretim kadar üzerinde durulması gereken önemli faaliyetlerden birisi de tüketimdir. Tüketim toplumların alışkanlıkları ve hedefledikleri yaşam standartlarına göre şekillenmektedir. Osmanlı Devleti’nde tüketim alışkanlıkları halkın, yaşadığı sosyal tabakaya göre farklılık göstermektedir.
Köy, kasaba ve şehir yaşamının şekillendirdiği tüketim anlayışı gelire endekslenmişti. Geliri çok olan insanlar tüketime daha fazla yönelmişlerdi.
Şehirde yaşayanların tüketim alışkanlığı köylere göre daha çeşitli ve fazlaydı.
Tüketimin en yoğun olduğu yer kalabalık nüfusuna sahip İstanbul’un ihtiyacı Anadolu’dan ve Rumeli’den sağlanırdı.
Osmanlı toplumunun büyük nüfusunu barındıran Köyler, kendi ihtiyaçlarını kendileri karşılardı. Osmanlı Devleti’nde lüks tüketim XVII. yüzyıldan sonra artmaya başladı. Lüks tüketim, halkın büyük çoğunluğunu oluşturan kırsal kesime ulaşmazken, daha çok devlet bürokratları ve şehir halkı arasında yayıldı.
Kapan: Osmanlı Devleti’nde halkın ihtiyacını karşılamak için büyük şehirlere gelen ihtiyaç malları, Kapan adı verilen toptancı hallerine getirildi. Gelen mallar Kapan emini adı verilen görevlilerce satıcılar ya da imalatçılara verilirdi.
Mallar böylece çok aracı kullanılmadan tüketiciye ulaştırılmaktaydı. Böylece fiyat artışını engellenmeye çalışılmış ve bunda da başarılı olunmuştur. Bu sistemin önemli bir yanı ise arz ve talep dengesine göre fazla gelen ürünlerin ihtiyaç olan diğer eyaletlere gönderilmekteydi.
Osmanlı Devleti Türkiye Selçukluları gibi ticarete büyük önem vermişti. Devlet, güvenli bir piyasa ortamının oluşmasını serbest ticaretin, transit ve dış ticaretin geliştirilmesini bir görev bilmiştir. Bu nedenle ticaretin denetimi ve yol güvenliğinin sağlanması devletin sorumluğundaydı. Üretilen her çeşit malın bir çeşit tüketiciye ulaştırılma etkinliğine ticaret denir. Osmanlı Devleti Anadolu Selçukluları gibi ticaretin gelişmesi için çok çaba sarf etmiştir. Osmanlı Devleti’nin toprakları önemli ticaret yolları (İpek ve Baharat Yolu) üzerinde bulunuyordu.
Osmanlı Devleti Fatih Sultan Mehmet Dönemi’nde 1475 yılında Kırım’ın fethi ile İpek Ticaret Yolunu, Yavuz Sultan Selim Dönemi’nde 1517’de Mısır’ın Fethi ile Baharat Ticaret Yolu’na egemen olmuştur.
Osmanlı Devleti, bu yollar sayesinde çok ciddi güvenlik gelirleri elde ediyordu.
Devlet ticari vergileri artırmak ve mal sıkıntısı yaşamamak için bazı Avrupa Devletleri’ne kapitülasyonlar vermiştir.
Deniz ve Kara Ulaşımı
İlkçağ’dan bu yana Anadolu konumu itibariyle geçiş noktası olma özelliğini devam ettirmiştir. Kırım, Avrupa ile Kuzey ve Güney Anadolu limanları ticaretin en yoğun yaşandığı yerlerdi.
Anadolu ve Rumeli'de yol düzeni şu şekildeydi:
Anadolu'da:
- İstanbul’dan Diyarbakır’a giden orta kol,
- İstanbul’dan Erzurum ve Kars tarafına giden sol kol.
- İstanbul'dan Halep koluna giden sağ kol,
Rumeli yakasında:
- İstanbul’dan başlayıp Karadeniz'in batı sahillerine ulaşan sağ kol,
- İstanbul’dan başlayıp Edirne'den Balkanlara giren ve Belgrat yönünde Avrupa
içlerine uzanan orta kol,
- Edirne'den ayrılarak, Selanik ve oradan Mora’ya doğru ilerleyen sol kol.
Bu yollar sayesinde canlı bir ticaret ortamı yaratılmıştır. XV. yüzyıldan itibaren Fatih’in Kırım’ı fethinden sonra deniz taşımacılığı da gelişmiştir.
Anadolu denizciliği Selçuklular, Karesioğulları, Aydınoğulları Beyliklerinin alınmasından sonra Osmanlı Devleti’nin eline geçmiştir. Osmanlılar XVI. Yüzyıldan sonra Kırım üzerinde deniz yoluyla bir baskı kurmak istediği ve bu durum karşısında Kırım Hanlıklarının Osmanlıların bu girişimine karşı sıcak bakmadıklarını görmekteyiz. Bu da Osmanlıların “Kanal Projesi’”ni açmak için çabalarının boşa çıkmasına neden olmuştur.
Kara Yolu Ulaşımı:
Osmanlılar, Bizans ve Selçuklulardan devraldıkları yol, kervansaray, köprü gibi bayındırlık tesislerini koruyup geliştirdiler.
Yol ağı üzerindeki menziller arasında at, katır ve çevresindeki köy ve kasabaları dinlenmiş ulak hayvanı bulundurmak ve habercileri ağırlamakla yükümlü kılmıştır. Ayrıca buralarda esnaf örgütü mal nakilini üstlenmişlerdi. Ulaşım güvenliğinin sağlanması için zaviyeler yaptırılmış, yol geçit ve köprülerde dervişler istihdam edilmiştir. Sonraları bu amaçla derbent teşkilatı oluşturulmuştur. Anadolu da ve Rumeli de binlerce aile avarız vergilerinden muaf tutularak bu işle görevlendirilmiştir.
Tacir-i Mütemkkin; sermayedarlar, malı ucuz ve bol olduğu dönemde depolayıp fiyatlar arttığında satıp kar ederdi.
Tacir-i Seffar; bir bölgeden9 malın fiyatının yüksek olduğu başka bir bölgeye mal taşıyarak kâr ederdi.
Gelir Kaynakları:
Osmanlı ekonomisinin gelir kaynakları;Osmanlı maliyesinin gelir kaynaklarının önemli bir bölümünü, reayanın ödediği vergiler oluşturmuştur. Osmanlılarda vergiler gelir bakımından şer’i ve örfi vergiler olarak iki çeşitti
Kamu ekonomisi, devlet maliyesi demektir.
1. Şer'i Vergiler:
Şer’i vergiler; İslâm’ın emrettiği vergilerdir. Bunlar kendi arasında 3’e ayrılır.
Öşür: Müslümanlardan alınan vergiye denirdi.
Harac: gayrimüslimlerden alınan vergiydi.
Cizye: Gayrimüslimlerden askerlik karşılığı olarak alınan vergilerdi.
2. Örfi Vergiler:
Örfi Vergiler padişahın iradesiyle konan vergilerdir. Bu vergiler;
Avarız:olağanüstü durumlarda alınan “avârız” vergisi de bu gruba dahildir.
Başlıca örfi vergiler:
Ağıl, ağnam vergisi: Sipahinin arazisine yaptığı ağıl ve koyun, keçi üzerinden alınan vergilerdir.
Geçit vergisi:
Otlak, yaylak vergileri
Dönüm Vergileri
Çift hane vergisi:Müslüman reayadan, bir çift öküzün işleyebileceği büyüklükteki çiftlik karşılığında alınan vergilerdir.
Çift bozan vergisi
Tapu vergisi
İhtisab vergisi:Devlete ait bazı geliri tahsil etme yetkisinin verilmesi karşılığında alınan bedeldi.
Maden, gümrük vergileri:
İmadiye-i Seferiyye vergis: Hane reislerinden savaş harcamaları için alınan vergi.
İmadiyye-i hazariye vergisi: Hane reislerinden savaş olmadığı zaman personel harcamaları için alınan vergiler.
Lâne-i cihâdiyye vergisi: Savaşa yardım için alınan vergiler.
Derbend resmi vergisi: Tüccarlardan alınan vergilerdir. (Geçtikleri, yol, köprü, han, buralarda çalışan personelin ihtiyaçlarını karşılamak için alınırdı.)
Kürekçi bedeli vergisi: Kürekçiler için alınan vergilerdir.
İzn-i sefine vergisi: Yabancı tüccarlardan alınan vergilerdir.
Avarız vergisi: Savaş, yangın gibi devletin paraya ihtiyaç duyduğu durumlarda alınan vergilerdir.
Osmanlı ekonomisi madeni para sistemine dayanıyordu. Devletin altın ve gümüşün eşya olarak kullanılmasının önüne geçmeyi ve özellikle para olarak kullanılmasını amaçlıyordu. Ülkedeki altın ve gümüş miktarının değişmesi ekonomik dengelerin bozulmasına yol açıyordu. Bu nedenle ülkeye kıymetli maden girişi teşvik edilmiş çıkışı ise yasaklanmıştır.
Osmanlılarda 1580’de ilk büyük bir enflasyon yaşanmıştır. 1580’de ilk büyük devalüasyonun ardından Osmanlı parası büyük bir değer kaybına uğradı ve ilk para ayarlaması yapıldı. Bu durum 1660’lara kadar aralıklarla sürmüştür.
Osmanlı Devleti'nde paranın değer kaybetmesinde iç ve dış nedenlere dayalı olarak meydana gelmiştir.
-dış nedenler:
Avrupalılar tarafından sömürgelerden elde edilen altın ve gümüşünün Avrupa'ya akması,
-ticaret yollarının değişmesi gibi sebepler etkili olmuştur.
-Fetihlerin durması ve savaşlarda elde edilen ganimetin kesilmesi
Savaşlarda yenilgiler ve ödenen savaş tazminatları
-iç nedenler;
-hızlı nüfus artışı,
Askeri, mali ve idari düzeninin temelini oluşturan tımar sisteminin XVI. Yüzyılın sonlarına doğru çeşitli sebeplerle bozulmaya başlaması
Nüfuzlu kişilerin kanunlara aykırı olarak tımar ve zeametleri kendi çevrelerine vermeleri
Devletin gelirlerini merkezde toplamak amacıyla tımarları yüksek bedeller karşılığında iltizama vermesi tımar sisteminin çözülüşünü hızlandırmıştır.
Osmanlılarda paranın basıldığı yere “darphane” denirdi ve üçer senelik dönemler için iltizam yöntemiyle kiraya verilerek işletilirdi.
-Ülkede kullanılan yabancı paralar tartıyla alınır karşılığında yeni basılan Osmanlı parası verilirdi.
XVIII. yüzyılda değer kaybı yüzünden akçe kullanılamaz oldu. XIX. Yüzyıla kadar madeni para kullanmışlardı.
Sikke; Madeni paralara sikke denirdi ve bu paralar madenden kesilen yassı, yuvarlak parçacıklara sikke denirdi.
Akçe; Gümüş paralara akçe denirdi.
Sikke-i Hasene; altından kesilen sikkelere sikke-i hasene denmiştir.
Abdülmecit zamanında ilk kez 1844’te “kaime” adıyla kağıt para çıkarıldı. 1844 yılında yeni bir düzenlemeyle İstanbul'daki devlet darphanesi para basma konusunda tek yetkili kılındı.
Sultan Abdulmecit zamanında 20 kuruş değerinde “mecidiye” adıyla yeni bir para çıkarıldı. 100 kuruş, bir Osmanlı lirası olarak belirlendi ve temel para birimleri kuruş ve mecidiye oldu.
Not:1 altın= 60 akçeydi.
Esnaf Birlikleri:
Gedik: Osmanlı iktisadi hayatında geçimini ticaret ve zanaatla sağlamak, bir dükkân açmak “gedik” denilen bir işletme iznine tabiydi.
Ahi geleneğine göre yetişen esnaf ve sanatkârlar zamanla loncalar halinde teşkilatlanmışlardır. Lonca mensupları sıkı bir hiyeraşi ile loncaya bağlanmıştı. Gedik sahibi ölünce dükkân veya imalathane veya ona ait iş yeri o işin başında bulunmak, çalışmak şartıyla evladına kalırdı. Eğer evladı yoksa ya da oğlu o işi yapmak istemeze o durumda gedik devlete kalmış sayılır ve lonca tarafından layık görülen bir kalfaya devrolunurdu. Dükkânda veya işyerinde kalan mal ve eşyaların bedeli oğluna ödenir ve sonrası o işyeri lonca gözetiminde devrolunurdu.
Her loncanın “piri” adı ile bir reisi vardı. Güvenlik amiri olarak bir yiğitbaşı vardı. Her loncanın hükümetle olan münasebetini temin eden bir kâhyası veya kethüda”sı vardı. Bunlar memuru olduğu loncanın idari ve mali işleriyle ilgilenir devletle olan ilişkilerini düzenler bazı suistimal varsa onunu üzerinde durarak çözümünü sağlardı.
Her loncanın bir tasarruf sandığı vardı. Lonca mensupları; gedik sahibi, kalfası, çırağı, ustası ve amelesi kazancından yevmiyesinden yüzde bir veya iki bu sandığa belirli bir para yatırmaya mecburdu. Herhangi bir felaket karşısında veya kendisine işletme izni alınacağı zaman parası yetişmezse sandık borç verirdi. Kethüdaların yevmiye hesabıyla alacakları da bu sandıktan ödenirdi. Eyer başlı başına bir sandık idare edemeyecek kadar az iseler o zaman daha kalabalık bir esnaf loncasına “yamak” adıyla bağlanırdı.
Mukataa (İltizam) Sistemi:
Devlete ait mukataa denilen işletmeler (maden, orman,tuzla vb.) 3 yıllığına mültezime kiraya verilirdi. Bu kesin değildi ve devlet süre dolmadan bundan daha yüksek bir bedel ödeyen birisi çıkarsa başka bir girişimciye verebilirdi. Mukataa sistemiyle devlet peşin olarak vergi tahsil etmişse de mültezimin vergi kaynağını ne kadar bir süre ile kontrolü altında tutabileceği belirgin olmaması mukataanın mültezim tarafından aşrı ölçüde sömürülmesine yol açmıştır.
Malikane Sistemi:
Bu sistemde mukataa malikaneciye ömrü boyunca kiralanmıştır. Buna karşılık girişimci devlete iki ayrı ödeme yapmıştır. İlk ödeme bir defaya mahsus oldukça yüksek ödemede bulunmuştur. İkincisi ise daha az olup yılda bir defa alınan vergiydi. Bu sisteme en çok yatırım yapanlar devletin ileri gelenleri elit zümresiydi. Askeri sınıf olarak bilinen bu zümrenin mülkiyet hakları çok sınırlıydı.
Esham:
1774’te Küçük Kaynarca Antlaşmasıyla Ruslara yenilen Osmanlı Devleti Savaş Tazminatı ödemek zorunda kalmıştır. Bunun için 1775’te esham adı verilen senetler piyasaya sürülerek iç borçlanma süreci başladı. Bu durum Mu mukataaların yıllık kârlarının paylara ayrılarak satılması işlemiydi. Malikâne sistemi zamanla ayanlığın ve sonrasında toprak ağalığının (büyük toprak sahibi) ortaya çıkmasına neden oldu.
Merkantalizm:
XVI. Yüzyılın ortasından XVII yüzyılın sonlarına kadar Batı Avrupa’da etkili olmuş bir ekonomik anlayıştır. Bu anlayışa göre bir ülkenin zenginliği sahip olduğu altın, gümüş gibi değerli madenlerin miktarıyla ölçülebilir. Bu anlayışa göre yönetim ekonomide:
-korumacı bir rol üslenmeli,
-ihracat desteklemeli
-ithalat sınırlandırmalıdır.
Narh Sistemi:
Osmanlılarda klasik dönem Osmanlı ekonomisinin temeli narh sistemi üzerine oturtulmuştur.
Narh sistemi; fiyat ayarlamasının devlet eliyle yapılmasıdır. Bu fiyat ayarlaması oluşturulan bir komisyon tarafında yapılırdı. Komisyon üyeleri; kadıların başkanlığında şeyh, kethüda, yiğitbaşı, ehli hibre gibi yönetici ve uzmanlarıyla halkın temsilcilerinden oluşuyordu. Narh uygulamasında temel ölçü, arz ve talep şartları olup tekelci eğilimlerin önlenmesine yönelik bir uygulamadır.
Kuraklık, ulaşım zorlukları, harp, abluka vb. sebeplerden dolayı üretimin azalması sonucunda arzda bir daralma olduğunda narh fiyatları yükseltir, arzın genişletilmesi durumunda narh fiyatları düşürürdü.
Narh sisteminde, toptancı ve perakendeci için ayrı ayrı fiyatlar tespiti yapılmaktaydı. Toptancıların hem dükkân açıp hem de perakendecilik yapması yasaktı.
· Tespit edilen ürün standartları kadı siciline işleniyordu. Ülkenin uzak bölgelerinde standartlara uyulması; ölçü ve tartı araçlarının damgalattırılması istenirdi. Kaliteyi bozanlar ve mesleklerinde ehliyetsiz olanlar takip edilerek cezalandırılırdı. Yine kaliteli mal üretimi için esnafın kredi kullanmamaları ve öz sermayelerini artırmaları istenirdi.
· Fiyat ve kalite denetiminde bizzat esnaf teşkilatının iç denetimi önemlidir. Denetimler; muhtesip, kadı, sadrazam ve padişah tarafından yapılırdı.
OSMANLI EKONOMİSİNDE BAĞIMLILIK VE BÜYÜME DÖNEMİ
Tanzimat Dönemi Sonrası Osmanlı Ekonomisi
Ticaret:
Osmanlı ülkesinin canlı bir ticari merkez olmasında önemli rol oynayan kapitülasyonlar önceleri iç üretimde olumsuz etki yapmamıştır. Yabancılara verilen kapitülasyonlara rağmen yerli üretim uzun süre başarıyla rekabet etmiştir. Kapitülasyonların yıkıcı etkisi ancak Sanayi İnkılabı sonrası etkisini göstermiştir. “Balta Limanı Ticaret Sözleşmesi” sonrası Kapitülasyonlar Osmanlı ekonomisi üzerindeki öldürücü etkisini iyice hissettirmeye başladı. XIX. Yüzyılın ortalarına doğru Osmanlı toprakları Batılı sömürgeci devletler için hem önemli bir pazar hem de hammaddelerini temin edebilecekleri bir yer olmuştur. Bu bağlamda 1838’de İngiltere ile yapılan Balta Limanı Ticaret Antlaşması Osmanlı ekonomisinde önemli değişmelere neden olmuştur. Balta Limanı Ticaret Antlaşması’nın benzerleri kısa bir süre sonra diğer Avrupa devletleriyle de imzalandı.
Dış Borçlar
Osmanlı Devleti bütçe açıklarını kapamak için önce ek vergiler çıkardı. Bu yeterli olmayınca KAİME adı verilen hazine tahvillerini çıkarmasına rağmen istenilen sonuç alınmayınca bu defa dış borç ile açıklık kapatılmaya çalışıldı.
Osmanlılarda ilk Dış borç 1854 yılında Kırım Savası sırasında İngiliz ve Fransız sarraflarından alındı. 20 yıl gibi kısa bir sürede Osmanlı devleti Borç batağına saplandı. 1881'de yayınlanan ve adına Muharrem Kararnamesi denilen bir kararnameyle iç ve dış borçlarının ödenmesini Dûyûn-I Umumiye (Genel Borçlar) denilen üyeleri alacaklı ülkeler tarafından seçilen bir komisyona bıraktı.
Osmanlı Devleti borçlarına karşılık tuz, tütün, ipek ve damga vergilerine el konuldu.
Tüketim:
XIX. yüzyılda demografik gelişmeler Osmanlı ekonomik ve toplumsal yapısında da değişme neden olmuştur.
Osmanlı toplumu özellikle Tanzimat’la birlikte hızlı bir Batılılaşma sürecine girmiştir. Bu dönemde tüketim alışkanlıkları ve giyimde de Batı tesiri ön plâna çıkmıştır. Modern giyim, ilk zamanlar zengin sınıf arasında görülmüş ve zamanla halk arasında da yayılmıştır.
Toplumdaki bu değişim sadece giyimle sınırlı kalmamış, eğlence yerleri, tüketim yerleri hitap şekilleri dahi modern hâle dönüşmüştür. Osmanlı toplumundaki giyim kuşam bakımından meydana gelen değişmelerin halk arasında çabuk yayılmasının en önemli nedeni basın ve reklamın etkileri nedeniyle olmuştur. Osmanlı Devleti, bu yüzyılda (19.yüzyıl) kendine has bedesten (kapalıçarşı) ve pazar yerleri yerine birçok eşyanın aynı yerde satılabildiği büyük alışveriş merkezleri ile tanınmıştır.
Bu büyük alışveriş merkezlerinde ticaret yapan tâcir ve bankalar sınıfı Batı yaşam tarzını halk arasında yayılmasına vesile olmuşlardır.
Yabancı Yatırımlar:
· 19.YY.’DA Osmanlı ülkesinde Osmanlı Devleti’nde yabancı yatırımları artış göstermiştir. Bu yatırımlar daha çok demir yolları, limanlar, fenerler, su, havagazı, tramvay, elektrik ve madencilik üzerine olmuştur.
· Büyük şehirlerde toplu taşıma işletmeleri faaliyete geçti.Taşıma konusunda aynı zamanda ilk Osmanlı Anonim Şirketi; 1843’te Fevaid-İ Osmaniye Vapur Kumpanyası kuruldu.
· Kara ulaşımında 1872’de İstanbul Tramvay Şirketi kurularak İstanbul’da atlı tramvaylar ile raylı tramvaylar için ilk adım atıldı.
· Osmanlı’da demiryolları 1860’lardan itibaren hizmete girdi. Osmanlı’da teknoloji yetersizliği nedeniyle demir yolları yabancı şirketler tarafından yapıldı.
· İlk demir yolu İZMİR-AYDIN arasında; daha sonra İzmir-Turgutlu-Manisa arasında yapıldı.
· Demir yolu inşası sırasında yabancı şirketlere devlet tarafından kilometre garantisi veriliyordu, zararlar devletçe karşılanıyordu. Güzergâhlar üzerindeki madenler bedelsiz olarak şirketlere devrediliyordu. Bu nedenle hiç gerekmediği halde güzergahlar “ S “ şeklinde yapılıyordu.
Para ve bankacılık:
· Ticaretin artmasıyla piyasada paraya olan ihtiyaç arttı.1840’ta Kaime-İ Mutebere-İ Nakdiye adıyla ilk kağıt para bastırıldı ve 1863’e kadar kullanıldı.
· Bankacılık alanında Galata Bankerleri’ne banka açma izni verildi. 1847’de Bank-I Dersaadet adıyla ilk banka kuruldu fakat iflas etti.
· 1888’de köylülere kredi vermek amacıyla Ziraat Bankası kuruldu.
Balta Limanı Sözleşmesi'nin Osmanlı Ekonomisi üzerindeki etkileri:
Baltalimanı Ticaret Konvansiyonu, (16 Ağustos 1838) Osmanlı İmparatorluğu'nun Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda Birleşik Krallığı ile İstanbul'un Baltalimanı semtinde imzaladığı ticaret antlaşmasıdır.
Osmanlı İmparatorluğu 1826'dan beri kendi ihtiyaç duyduğu yerli hammaddelerin yabancı tüccarlar tarafından yurtdışına çıkarılmasını önleyen yed-i vahid (tekel) sistemini uygulamaya koymuştu. Bu sistem Büyük Britanya'nın çıkarlarına uygun düşmüyordu ve İngilizler kendilerine Osmanlı topraklarında ayrıcalıklar verilmesi için Osmanlı İmparatorluğu'na baskı yapıyorlardı.
Osmanlı Hariciye Nazırı Mustafa Reşit Paşa, Mısır valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa'nın isyanını bastırmak için İngilizlerden yardım istedi. Bu yardıma karşılık olarak, Büyük Britanya'ya ticari bakımdan büyük ayrıcalıklar veren bir ticaret konvansiyonunu Baltalimanı'nda devlete ait olan yalıda imzaladı. Konvansiyon 8 Ekim 1838'de Kraliçe Viktorya, bir ay sonra da Sultan II. Mahmut tarafından onaylandı.
Bu antlaşmanın bazı maddeleri şunlardır:
1.Tekel sistemi kaldırıldı. Britanyalılara diledikleri miktarda hammaddeyi satın alma imkânı verildi.
2.İç ticarete Osmanlı vatandaşlarının yanı sıra Britanyalıların de katılması öngörüldü.
3.Britanya vatandaşları Osmanlı ürünlerini Osmanlı tebâsından tâcirlerle aynı vergi koşulları altında satın alma hakkına sahip oldular.
4.Britanyalılarla olan transit ticaretten alınan vergi resmi kaldırıldı.
5.Büyük Britanya gemileriyle gelen Britanya malları için bir defa gümrük ödendikten sonra, mallar alıcı tarafından nereye götürülürse götürülsün bir daha gümrük ödenmeyecekti.
Yukarıda sıralanan maddelerin sonuncusu, Britanya vatandaşları Osmanlı Devleti sınırları içinde ticaret yaparken Osmanlı vatandaşlarından bile daha az vergi ödeyecekleri anlamına geliyordu. Örnegin Selanik'ten İstanbul'a mal gönderen Müslüman yerli tüccar devlete transit gümrük vergisi ödediği halde Britanyalı tüccar bu vergiden muaf olmuş ve Müslüman tüccarların bir başka Osmanlı şehrine mal göndermesine, ticaret yapmasına yüksek vergilerden dolayı fiilen imkân kalmamıştı.
1838-1841 yıllarında buna benzer antlaşmalar Fransa, İsveç, Norveç, İspanya, Hollanda, Belçika, Danimarka ve Portekiz'le de imzalandı. Bu antlaşmalar kapitülasyon sistemini sağlamlaştırdı, Osmanlı sanayine büyük bir darbe vurdu. Osmanlı İmparatorluğu'nun diğer devletlere borçlanmasına yol açtı ve mali çöküntüsünü hızlandırdı.
Osmanlılarda XIX. Yüzyılda İç ve Dış Borçların Durumu:
Kanuni döneminden başlamak üzere verilen kapitülasyonlar, önce Fransızlara sonra ise diğer güçlü bazı Avrupa devletlerine ve Rusya’ya verilmesi nedeniyle Osmanlı ekonomisi bozulmuştu ama çökmemişti. II. Viyana Kuşatmasından sonra Osmanlı devletleri girdiği savaşlarda yenilmesi, ve bu nedenle ganimet elde edememesi, girdiği savaşlarda yenilmesi ve tazminat ödemek zorunda kalması, iç isyanlar, coğrafi keşiflerin olumsuz etkileri, tımar sisteminin bozulması Osmanlı ekonomisini olumsuz etkilemiştir.
1838 yılında İngilizlere verilen Balta Limanı sözleşmesi ile İngilizler tanınan özel ayrıcalıklar, zamanla Osmanlı ekonomisini tamamen çökertti. Yerli esnaf çöktü. Yabancı tüccarlar Osmanlı topraklarında cirit atarak tüm pazarları ele geçirdiler
1854’te kaynakların tükenmesi nedeniyle Kırım Savaşı’nın finansmanı için ilk dış borç alındı.
18637te kurulan Osmanlı Bankası aracılığıyla devlete yeni borçlanma kaynakları sağlandı.
1874 yılı sonlarında devlet, borçları ödenecek bir düzeye ulaştı.
1875’te borç ödemeleri durduruldu ve “moratoryum” ilan edildi.
1881’de Muharrem Kararnamesi adı verilen bir yönetmelikle Osmanlı Devleti’nin borçlarının tahsili için Duyun-u Umumiye İdaresi kuruldu. Ve Osmanlı Devleti’nin mali kaynaklarına yabancılar tarafından el konuldu.
XIX. yüzyıl Osmanlı ekonomisi adeta bir yarı sömürge ekonomisi durumuna geldi. Birçok işletme, yabancılar tarafından işletilmeye başlandı.
Osmanlılarda Nüfus İstatistiği:
IXX. yüzyılda Osmanlılarda ilk defa nüfus sayımı yapıldı. Önceki dönemler için büyüklük ve nüfus dağılımı, gözlenen demografik örneklere dayanılarak tahmin edilir.
Osmanlı nüfusunu Kadıların tuttuğu tahrir defterlerine bakarak Osmanlı nüfusun XVIII. yüzyılda, XVI. yüzyıldakinden daha düşük olmasının nedenleri var. Ekonomik bakımdan yetersizlik, savaşlarda yenilgiler, salgın hastalıklar ve Celali isyanları nedeniyle nüfus giderek azalmıştır. Fakat, 1800'lerle birlikte nüfus yükselmeye başlamış; Avrupa illerinde (öncelikle Balkanlarda) 10 milyon civarı, Asya illerinde 11 milyon ve Afrika illerinde 3 milyon civarı nüfusla 25-32 milyona ulaşmıştır. 1900'lerde de 18.5 milyon ile 1800'lerdekine yakındır. Bu süre zarfında imparatorluğun sınırları 3 milyon kilometrekareden, 1 milyon kilometrekareye gerilemiştir. Bu da nüfusun iki katına çıktığı ve dolayısıyla nüfus yoğunluğunun arttığı anlamına gelmektedir.
Salgın hastalıklar ve kıtlıklar önemli bozulmalara ve demografik değişimlere neden olmuştu. 1785'te Mısır nüfusunun yaklaşık on altıda biri vebadan öldü ve 18. yüzyılda Halep nüfusu %20 oranında bir düşüş yaşadı. 1687-1731 yılları arasında sadece Mısır'ı 6 kıtlık vurdu. Ve son kıtlık kırk yıl sonra Anadolu'yu vurdu. 19. yüzyılda gıda maddelerinin hijyen, sağlık ve ulaşımlarında yapılan iyileştirmeler ile durum kontrol altına alındı.
Buharlı gemiler ve demiryollarının gelişimi ile yükselen liman kentlerinde bu yükseliş nüfusun kümeleşmesine yol açtı. Kentleşme, kasaba ve şehirlerdeki büyüme ile birlikte 1700-1922 arasında hızla arttı. Sağlık ve koruma tedbirlerindeki gelişmeler bu şehirleri yaşama ve çalışma yönünden daha cazip kıldı. Örneğin bir liman kenti olan Selanik nüfusu 1800'lerde 55.000 iken, 1912'de 160.000 oldu. Yine 1800'lerde 150.000 nüfusa sahip olan İzmir'in nüfusu, 1914'te 300.000'e ulaştı. Bazı bölgelerin nüfuslarında ise, bunların tam aksine, bir düşüş vardı. Belgrat nüfusu özellikle siyasî çekişmeler nedeniyle 25.000'den 8.000'e düştü. Bu nedenle nüfus istatistikleri farklı bölgelerde yaşanan değişimleri maskeleyebilir.
Ekonomik ve siyasî göçler imparatorlukta çapraz bir etki yaratmıştı. Örneğin Rusya ve Avusturya'nın Kırım ve Balkanları ilhak etmesi geniş Müslüman akınına yol açtı. 200.000 Kırım Tatarı mülteci Dobruca'ya kaçtı. Bazı göçler imparatorluğun parçaları arasındaki siyasî gerginlikler gibi (örn. Türkiye-Bulgaristan) kalıcı izler bıraktı. 1783-1913 yılları arasında takrîben 5-7 milyon mülteci Osmanlı'ya akın etti ve bunlardan en az 3.8 milyonu Rusya'dandı.
Osmanlı'ya, kendisinden önceki Selçuklu Devleti'nden bir kervansaray ağı miras kaldı. Ulaklar ile konvoyların güvenliğini sağlamak ve tüccar kervanlarını geliştirmek Osmanlı'nın çıkarları doğrultusundaydı. Kervansaray ağı Balkanlar'a kadar genişletildi, tüccarlar ve hayvanların güvenle konaklayabileceği pansiyonlar yapıldı.
16 ve 17. yüzyıldaki Celali ayaklanmaları Anadolu kara ticaretine büyük zarar verdi. İmparatorluk, tüccarların güvenliğini sağlayamadığından dolayı geçtikleri bölgenin lideriyle daha güvenli bir şekilde geçmek için anlaştı ve yolculuklar kesintisiz devam etti. 18. yüzyılda kervansaray ağını ve güvenliği geliştirmek için planlanan girişimler ve geçiş koruma birliğinin yeniden örgütlendirilmesi ile Anadolu'da kara ticareti gelişti.
